کوچ‌نشینی ایران در آستانه جهانی‌شدن | نقش زنان عشایر در میراث فرهنگی یونسکو برجسته شد
تلاش ایران برای ثبت جهانی «کوچ‌نشینی» در یونسکو وارد مرحله‌ای تازه شده است؛ از نشست‌های تخصصی تا همکاری چندملیتی.
در دل دشت‌های پهناور ایران، جایی‌که هر مسیر با صدای زنگ شترها و هیاهوی ایل آغاز می‌شود، «کوچ» دیگر فقط یک حرکت فصلی نیست؛ بلکه میراثی زنده و کهن است که اکنون در آستانه جهانی‌شدن قرار گرفته.
اخبار سبز کشاورزی؛ تلاش‌ها برای ثبت جهانی کوچ‌نشینی ایران در یونسکو، نفس تازه‌ای گرفته‌اند — از نشست‌های تخصصی گرفته تا احتمال تشکیل پرونده چندملیتی با حضور کشورهای منطقه.
زنان عشایر، قلب تپنده میراث فرهنگی کوچ‌نشینی
پرونده ثبت جهانی «کوچ» در یونسکو با محوریت نقش زنان عشایر در حال نهایی‌شدن است. بر اساس اعلام دفتر ثبت آثار وزارت میراث فرهنگی، این پرونده قرار است در فهرست میراث ناملموس جهانی قرار گیرد و به گفته رئیس مرکز مطالعات منطقه‌ای یونسکو، قابلیت ارائه به‌صورت یک پرونده چندملیتی را دارد.
با وجود سال‌ها تلاش فعالان فرهنگی عشایری، به‌نظر می‌رسد امسال مسیر پرونده وارد مرحله‌ای تازه شده است. در نشست اخیر «توسعه مهارت‌های کارآفرینی زنان عشایر حامل میراث فرهنگی»، بار دیگر بر اهمیت نقش زنان در حفظ و استمرار شیوه‌های سنتی کوچ تأکید شد.
میراث زنده‌ای از تعامل انسان و طبیعت
«علی دارابی» معاون میراث فرهنگی کشور، نقش زنان در میراث ناملموس را محور جهانی سیاست‌های یونسکو معرفی می‌کند و معتقد است این نگاه می‌تواند مسیر ثبت جهانی کوچ عشایر را هموار سازد.
از سوی دیگر، «آتوسا مؤمنی» رئیس مرکز مطالعات منطقه‌ای میراث ناملموس یونسکو در آسیای غربی و مرکزی، از گستردگی جغرافیایی و فرهنگی کوچ گفته و احتمال تشکیل پرونده‌ای چندملیتی را مطرح کرده است. به گفته او، این شیوه زندگی هنوز در گستره‌ای وسیع از ایران، قطر، یمن و حتی کشورهای آسیای مرکزی جریان دارد و می‌تواند الگویی برجسته از تعامل پایدار انسان و طبیعت باشد.
مؤمنی تأکید می‌کند کوچ نه فقط یک نظام معیشتی، بلکه نشانه سازگاری و تاب‌آوری فرهنگی در برابر شرایط محیطی است، و اگر در قالب پرونده جهانی ثبت شود، ارزش جهانی آن چند برابر خواهد شد.
چالش‌ها و ضرورت حفظ دانش بومی عشایر
امروز کوچ‌نشینی با چالش‌هایی از جنس خشکسالی، تخریب مراتع و از بین رفتن مسیرهای سنتی مواجه است. جمعیت عشایر ایران از حدود ۲۵ درصد در سال ۱۳۰۰ به کمتر از ۲ درصد رسیده و پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد تا سال ۱۴۱۵ به زیر یک درصد خواهد رسید.
«شهرام ایلبگ»، رئیس انجمن همگرایی فرهنگی تاگ زاگرس و نخستین پیشنهاددهنده ثبت جهانی کوچ ایل بختیاری، معتقد است این میراث، حاصل هزاران سال تجربه انسان در سازگاری با طبیعت است و نباید از بین برود.
او تأکید دارد ثبت جهانی کوچ‌نشینی، نه‌تنها موجب شناخته‌شدن عشایر بختیاری و قشقایی در جهان می‌شود، بلکه دریچه‌ای تازه برای مطالعات مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی جوامع بومی ایران می‌گشاید.
میراثی منطقه‌ای با ارزش جهانی
در نشست اخیر یونسکو، «فومیکو اوهیناتا»، دبیرکل کنوانسیون میراث ناملموس بشری، کوچ‌نشینی را «بخش زنده و پویای فرهنگ آسیای غربی و مرکزی» خواند و آن را پاسخی فرهنگی به چالش‌های توسعه پایدار دانست.
او یادآور شد که سازمان ملل سال ۲۰۲۶ را به‌عنوان سال جهانی «مراتع و جوامع شبان» نام‌گذاری کرده و دانش زیست عشایر در امنیت غذایی و معیشت پایدار نقشی کلیدی دارد.
پرونده چندملیتی و رقابت جهانی
مغولستان در سال گذشته موفق شد کوچ‌نشینی مغولی را در فهرست جهانی یونسکو ثبت کند و کشورهای اروپایی نیز در این مسیر گام برداشته‌اند. در ایران، مسئولان میراث فرهنگی تأکید دارند روایت ایرانی کوچ باید با نگاه تمدنی و بومی ثبت شود.
به گفته «علیرضا ایزدی»، مدیرکل ثبت آثار، چندین کشور از جمله سوئد و آلمان نیز پرونده‌هایی در حوزه کوچ در دست دارند، اما تفاوت فرهنگی و تاریخی کوچ عشایر ایران باعث شده پرونده مستقل و جداگانه‌ای تدوین شود.
میراثی برای آینده جهان
اگرچه ایران در آغاز این مسیر قدری کند حرکت کرده است، اما تکمیل پرونده ثبت جهانی کوچ عشایر ایران می‌تواند افق تازه‌ای برای معرفی سبک زندگی پایدار و دانش بومی به جهانیان باشد.
این میراث کهن، نماد تعامل انسان با طبیعت و نقش‌آفرینی زنان در حفظ فرهنگ زیست‌پایدار است؛ میراثی که می‌تواند نه‌تنها بخشی از گذشته، بلکه چراغی برای آینده تمدن انسانی باشد.
