نقشه‌های خاک‌شناسی حلقه مفقوده کشاورزی ایران

به گزارش اخبار سبز کشاورزی؛ خاک بستر کشت در کشاورزی است و تا زمانی که بستر کشت را درست نشناسیم و آن را به‌خوبی آماده نکنیم، عملاً سایر نهاده‌ها مانند: آب، بذر، کود، سموم و … اثربخشی لازم را نخواهند داشت و در نتیجه با کاهش بازدهی منابع مواجه خواهیم بود. از مشکل کم‌آبی بسیار گفته و شنیده‌ایم اما در این میان بحث خاک چندان که باید مورد توجه قرار نگرفته است.

«سامانه ملی تناسب اراضی» تأثیرگذار که نادیده گرفته می‌شود

مطالعات خاک‌شناسی و موضوع «تناسب اراضی» در کشاورزی، موضوعی بسیار بااهمیت است. با اینکه مطالعات خاک‌شناسی از دهه 30 در کشور شروع و نقشه‎ های خاک‌شناسی هم در بعضی مقیاس‌ها تهیه شده است اما به نظر می‌رسد که این نقشه ‎ها با مقیاس کوچک تهیه شده و چندان که باید کارایی لازم را ندارند و نقشه‌های با مقیاس‎های بزرگ‎تر اگر چه شاید در مورد بعضی مناطق تهیه شده باشد اما عمومیت ندارد.

مثلا نقشه‌های خاک‌شناسی با مقیاس یک میلیونی‌ام خاک‌های ایران تهیه شده است اما این نقشه آنقدر کوچک است که کمک چندانی به مدیران نمی‌کند و نقشه‌های با مقیاس‌های بزرگ‌تر مانند یک صدهزارم، یک پنجاه‌هزارم و … که اطلاعات دقیق‌تری را در خود داشته باشد، ضروری به نظر می‌رسد.

چنانچه در ماده6 قانون حفاظت از خاک، مصوب خردادماه 1398 مجلس شورای اسلامی آمده است: «وزارت [جهاد کشاورزی] موظف است با رعایت مصالح امنیتی و نظامی مطابق قوانین مربوطه با همکاری سازمان نقشه‌برداری کشور، ظرف مدت پنج سال خاک‎های زراعی و باغی، نقشه‎های خاک، پهنه‌بندی خاک کشور از نظر سطح ماده آلی و طبقه‎ بندی اراضی را در مقیاس حداقل یک بیست‌و‌پنج هزارم تهیه کند» که البته ماده‌های تکمیلی دیگری هم در این مورد و موضوع تناسب اراضی دارد.

چنانچه در ماده7 همین قانون به موضوعاتی مانند تهیه دستورالعمل مطالعات خاک شناسی و تناسب اراضی، ایجاد بانک ملی اطلاعات خاک کشور و نیز تهیه پهنه‌های خاک کشور را برای وزارت جهاد کشاورزی تکلیف کرده و نظارت و تأئید کیفیت مطالعات خا‌شناسی و تناسب اراضی برای کاربری‌های کشاورزی را نیز بر عهده این وزارتخانه گذاشته است.

اهمیت نقشه‌های خاک شناسی

نقشه‌های خاک‌شناسی، پایه بسیاری از فعالیت‌های کشاورزی است. متأسفانه حتی شاید بعضی از مدیران هم با نقشه‌های خاک‎شناسی و کاربردهای آن چندان آشنا نیستند. این نقشه‌های خاک‌شناسی یک سری اطلاعات پایه‌ای در مورد خاک به ما می‌دهد که می‌تواند مبنای تصمیم‌گیری درست‌تر باشد. بسیاری از کارهای کشاورزی بر مبنای نقشه‌های خاک‎شناسی است.

تناسب اراضی

تناسب اراضی به ما می‌گوید که یک منطقه از نظر مناسب بودن برای کشت گیاهان زراعی و باغی در چه وضعی است. به عبارتی، تناسب اراضی با اطلاعاتی که به دست می‌دهد مشخص می‌کند که بیشترین پتانسیل تولید هر محصول با کمترین میزان خطرات، در چه منطقه‌ای امکان‌پذیر است و البته که پایه آن بر اساس همین مطالعات خاک‌شناسی و اقلیم استوار است.

در حال حاضر مؤسسه تحقیقات خاک و آب، سامانه‌ای به نام «سامانه ملی تناسب اراضی» را تهیه و ارائه کرده است که در این سامانه از سه لایه اطلاعاتی استفاده شده است:

1- نقشه‌های خاک که اطلاعاتی در مورد وضعیت کلی خاک مانند: عمق خاک، شوری، محدودیت‌های خاک، وضعیت سنگ‌ریزه‌ها، شیب خاک و … به دست می‎دهد؛

2- لایه اقلیم که خصوصیات اقلیمی هر منطقه را مد نظر قرار می‌هد. مثلاً دمای بیشینه و کمینه منطقه، زمان وقوع دمای این دماهای بیشینه و کمینه، الگوهای بارشی که هم میزان بارندگی و هم توزیع زمانی بارندگی‌ها را مشخص می‌کند و اطلاعاتی از این دست ارائه می‌دهد؛

3- لایه اطلاعات گیاه که مشخص می‌کند که یک منطقه با نقشه خاک و اقلیم مشخص برای گیاه مورد نظر مناسب است یا نه.

تناسب اراضی بر اساس میزان مناسب بودن یا عدم تناسب یک منطقه برای یک گیاه کلاس‌بندی‎های متفاوت به ما ارائه می‌دهد. مانند: خیلی مناسب(S)، مناسب(S1)، متوسط(S2)، نامناسب(N1) و شدیداً نامناسب(N2)

سامانه ملی تناسب اراضی اطلاعات مربوط به 70 گیاه زراعی و باغی عمده را پوشش می‌دهد. یعنی شما گیاه را انتخاب می‌کنید، منطقه مورد نظر را مشخص کرده و سامانه به شما میزان مناسب بودن منطقه را برای کشت این گیاه ارائه می‌هد.

سطوح N برای خاک‌های نامناسب است و بعد از آن پسوندی قرار می‌گیرد که علت نامناسب بودن را مشخص می‌کند. یعنی مشخص می‌کند که عدم تناسب به خاطر اقلیم است یا نوع خاک یا دلایل دیگر.

یکی از کاربردهای سامانه تناسب اراضی کمک به تهیه الگوی مناسب کشت است. البته برای این مسئله عوامل دیگری هم دخیل خواهند بود.

اگر مدیران و کشاورزان نسبت به موضوع تناسب اراضی آگاهی لازم را داشته باشند، بسیاری از سرمایه‌گذاری‌ها در این بخش هدفمندتر انجام خواهد شد و لازم است که نسبت به ترویج و اطلاع‌رسانی در مورد آن جدیت و همیّت بیشتری صورت گیرد.

حسین کاظمی

کارشناس ارشد کشاورزی