احیای قنات‌، راه مدیریت بحران آب در ایران

حدود ۴۷ هزار رشته قنات در کل کشور وجود دارد که ۱۰ درصد آن در استان اصفهان قرارگرفته و آبیاری کننده پنج هزار و ۸۴ هکتار از مزارع و باغ‌های استان است. منبع ارزشمندی که در صورت توجه بیشتر به محافظت و در مواردی هم احیای آن‌ها می‌توان تا میزان قابل‌توجهی بر بحران آب در مناطق کویری غلبه کرد.

به گزارش مزرعه سبز به نقل از ایمنا، خشک‌سالی و کم‌آبی سال‌های اخیر از چالش‌های بزرگی است که باعث شده مسئولان و فعالان، بیشتر از گذشته به دنبال منابعی برای جبرانی این خشک‌سالی‌ها باشد. به ویژه مناطق کویری که ضرورت دارد برای حیات دوباره با روش‌هایی به نجات آن‌ها شتافت. یکی از این منابع، قنات‌هایی هستند که از نقش و کارکردشان در طول تاریخ، بسیار سخن گفته شده است.

نمادی از آب که با فرهنگ و تمدن بخش‌های مهمی از جهان و کشور ما در آمیخته است و حتی سمبلی از هویت فرهنگی مناطق کویری کشور به شمار می‌آید. چه‌بسا بسیاری از شهرهای کویری کشور، موجودیت و مدنیت خود در طول تاریخ را مدیون وجود قنات‌هایی هستند که امروزه چندان توجهی به آن‌ها نمی‌شود.

واضح است که از قنات به عنوان یکی از روش‌های مهم برای دسترسی به آب در بخشی از مناطق ایران استفاده می‌شده و اکنون هم در مراکزی که به آب کافی دسترسی ندارند قنات عاملی مهم برای تأمین آب محسوب می‌شود. هر چند به دلیل جایگزینی نظام مدرن با سنتی کمتر به این منبع بزرگ آب‌رسانی توجه می‌شود. اکنون با توجه به شرایط آبی کشور به نظر می‌رسد با رویکردی دیگر و مدیریت و برنامه‌ریزی سنجیده نگاهی نو به قنات‌ها لازم باشد.

بسیاری از قنات‌های قدیمی اصفهان از بین رفته است

نقش قنات در اصفهان به عنوان یکی از استان‌های کویری ایران که مدت‌هاست با چالش خشک‌سالی روبرو شده تا چه میزان پررنگ است؟ بر اساس آمار، بیشترین تعداد قنات در استان اصفهان با ۵۵۴ رشته در شهرستان کاشان و بیشترین طول شبکه کاریز با ۳۶۹ کیلومتر در شهرستان اردستان قرار دارد.

بر اساس گزارش مدیریت آب‌وخاک سازمان جهاد کشاورزی، حدود ۱۵ درصد از قنات‌های استان به دنبال کاهش بارش‌ها، خشک شده است و وضعیت کاریزها به عنوان میراث کهن و شاهرگ حیاتی هر روز بحرانی‌تر می‌شود. به طوری که در سال‌های اخیر با جایگزین شدن چاه‌های عمیق، بسیاری از قنات‌های قدیمی از بین رفته است.

اکنون ۷۰ درصد از قنات‌های استان نیازمند مرمت، بازسازی و لایروبی است که بازسازی هر کیلومتر از این شبکه، ۶۵۰ میلیون تومان هزینه دارد. در خصوص خشکی منابع بارها هشدار داده شده است چنانچه بهره‌برداران آب‌های زیرزمینی و چاه‌های عمیق، در استفاده از آب صرفه‌جویی نکنند، پیش‌بینی می‌شود در تابستان سال آینده، باقی‌مانده کاریزها نیز خشک شوند.

بنا به گفته خاتون‌آبادی، عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان، احداث چاه‌های جدید، حفر بی‌رویه و کف شکنی مداوم چاه‌های عمیق به دلیل خشک‌سالی‌های اخیر، سهل‌انگاری برخی کشاورزان در برداشت حقابه، بی‌توجهی برخی نهادهای متولی ساخت و ساز مسکن و جاده به مسیر و حریم قنات‌ها، جاری شدن سیلاب و ورود هرزآب‌های ناشی از آبیاری غیراصولی مزارع حاشیه قنات‌ها از علل عمده خشک شدن قنات‌ها در سال‌های اخیر بشمار می‌رود. لازم است با احیای پوشش گیاهی در آبخیزهای بالادست و حوضه آبریز قنات‌ها، نفوذپذیری آب در خاک کوهپایه‌ها و مخروط افکنه‌ها را تقویت کرد و نیز با مرمت و لایروبی مستمر آن‌ها، بازدهی آبشان را افزایش داد.

از اهمیت قنات‌ها غافل شده‌ایم

در رابطه با اهمیت قنات‌ها سعید حبیبی‌نژاد، کارشناس کشاورزی با بیان اینکه بیش از ۳۰۰۰ سال از پیشینه قنات در کشور ما می‌گذرد، می‌گوید: در حال حاضر حدود ۳۰ هزار قنات در کشور فعال است اما اغلب بدون آب یا مقداری اندک از آب دارند. به دلیل آنکه کشاورزان با حفر چاه و قرار دادن پمپ‌های آب در داخل این چاه‌ها موجب تخلیه قنات‌ها شده‌اند. هشدار خشکی چاه‌ها تقریباً ۱۰ سال قبل داده شد ولی هیچ فردی به این هشدار توجهی نکرد.

وی ادامه می‌دهد: در صورتی که بحران آبی این روزها که منجر به بروز مشکلات فراوانی شده است، با احیای قنات‌ها حل می‌شود. دولت از طرفی با صدور مجوزهایی مانند حفر چاه باعث از بین رفتن همین میزان از آب موجود در قنات‌ها شده و از سویی هم حاضر به خرج مبالغ کلانی برای انتقال آب از خلیج فارس به اصفهان است ولی از احیای این نعمت بزرگ که به طور فراوان در مناطق کویری وجود دارد غافل است. در حالی که فعلاً کلید حل مشکلات کم‌آبی توجه به همین قنات‌ها است.

برای احیای قنات‌ها اعتبار بالایی لازم است

مجید امینی، مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی اصفهان نیز با اشاره به وجود بیش از ۴۰۰۰ قنات در استان اصفهان و بی‌آبی و خشکی آن‌ها می‌گوید: احیای این قنات‌ها اعتباری بالغ بر ۱,۰۰۰ میلیارد تومان می‌طلبد که تأمین آن ناممکن است.

وی در رابطه با دلایل کاهش آب دهی قنات‌ها می‌گوید: کمبود بارش و گرمای هوا آب دهی آن‌ها را کاهش داده است. ضمن آنکه به دلیل کم‌آبی و حفر چاه‌های غیرمجاز آب این سفره‌های زیرزمینی مصرف شده است. آب قنات‌ها سرمایه‌ای ملی است که هزاران سال از آن می‌گذرد اما زمانی که سطح سفره آب‌های زیرزمینی افت داشته است این سرمایه ملی هم به تدریج غیرقابل استفاده می‌شود.

مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی اصفهان یادآور می‌شود: با این حال هنوز هم مناطقی در اصفهان مانند نائین، خور و بیابانک، نطنز و کاشان با آب همین قنات‌ها موجودیت دارند و در صورت نبود این میزان از آب در قنات‌های این مناطق، زراعت وکلا زندگی برای آن‌ها معنایی نداشت.

امینی یادآور می‌شود: البته اولویت اول برای استفاده از آب قنات آبیاری باغات این مناطق است و پس از آن در صورت وجود میزانی از آب، زراعت انجام می‌گیرد. حتی بازسازی و مرمت قنات‌هایی در اولویت قرار دارند که در پایین‌دست آن‌ها باغ وجود دارد تا بتوان برای آبیاری درختان از این منبع آب زیرزمینی استفاده کرد. کشاورز بر اساس مقدار آب باقی مانده در قنات، کشت خود را تعریف می‌کند و اگر هم آب مورد نیاز موجود نباشد از کشاورزی صرف نظر می‌کند.

وی در رابطه با راهکارهای حفاظت و بازسازی قنات‌ها اظهار می‌کند: متولی بازسازی قنات‌ها جهاد کشاورزی است اما به دلیل آنکه این فرایند، اعتبار زیادی می‌طلبد و از طرفی هم در این سال‌ها دولت خود را متولی همه این امور کرده است امکان اقدام قابل‌توجهی وجود ندارد.

مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی اصفهان تصریح می‌کند: در صورتی که پیش از این هر قناتی شورا داشت و مالکان خود را ملزم به محافظت و بازسازی از قنات می‌دانستند اما زمانی که تصدی همه امور بر عهده دولت قرار گرفت مردم هم تمایلی بر انجام این نوع امور از خود نشان نمی‌دهند و بر اعتبارات دولتی تکیه دارند.

امینی تصریح می‌کند: با این وجود، بازسازی و احیای قنات از جمله فعالیت‌هایی است که برای تأمین آب در مناطق مختلف انجام می‌شود. امسال هم برای بازسازی و مرمت ۴۵۵ رشته قنات در استان برنامه‌ریزی شده است اما همان‌گونه که اشاره شد به تخصیص اعتبار نیاز دارد.

وی در پایان می‌گوید: متأسفانه حفر چاه‌های غیرمجازی که در این سال‌ها انجام گرفته است و برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب‌های زیرزمینی به غیر از خشکی قنات‌ها و ورود ضربه به کشاورزی باعث آسیب بزرگ‌تری به نام فرونشست دشت‌ها شده که لازمه توجه بسیار بیشتری است.