آمار عجیب دانش‌آموزان اتباع غیرمجاز در ایران
کودکان مهاجر پشت درهای مدرسه می‌مانند؟
امکان تحصیل کودکان و نوجوانان مهاجر افغانستانی در ایران همواره با فراز و نشیب‌هایی روبه‌رو بوده است
اخبار سبز کشاورزی؛ امکان تحصیل کودکان و نوجوانان مهاجر افغانستانی در ایران همواره با فراز و نشیب‌هایی روبه‌رو بوده؛ هرچند ارائه خدمات آموزشی رایگان به این کودکان اتباع هیچ گاه معطل کمک نهادهای بین المللی پناهندگی نمانده است، به خصوص پس از فرمان مقام معظم رهبری در سال ۱۳۹۴ مبنی بر اینکه «هیچ کودک افغانستانی، حتی مهاجرینی که به‌صورت غیرقانونی و بی‌مدرک در ایران حضور دارند، نباید از تحصیل باز بمانند و همه آنها باید در مدارس ایرانی ثبت‌نام شوند»، این روند بهتر شد و در سال های اخیر شاهد پذیرش و تحصیل دانش آموزان اتباعِ بدون «مدارک اقامتی» در مدارس نیز بوده‌ایم اما همچنان نگرانی‌هایی برای ورود این کودکان در سال جاری وجود دارد.
پناه آوردن دوسوم بی‌جاشدگان افغانستان به ایران
براین اساس، مسئله تحصیل مهاجران به کشور که طی ۴۰ سال اخیر سیاستهای متفاوتی در این خصوص اتخاذ شده، به رسمیت شناخته شد، رویه واحدی به خود گرفت و تحصیل کودکان مهاجر غیرقانونی که پیش از آن امکان ورود به مدارس دولتی را نداشتند، مورد توجه قرار گرفته و شرایط حضور آنان در مدارس دولتی تسهیل شد.
بر اساس آمارهای اعلام شده از سوی وزارت آموزش و پرورش تعداد دانش‌آموزان غیرایرانی ثبت‌نام شده در مدارس کشور ایران از سال ۱۳۸۵، با شیبی ثابت رو به افزایش بوده است و به بیش از ۵۰۳ هزار دانش‌آموز اتباع در بیش از ۲۸ هزار مدرسه ایرانی در دوسال اخیر رسیده است.
افزایش ۳۰۰ هزار نفری جمعیت دانش آموزان اتباع
هرچند امسال شرایط به گونه‌ای متفاوت از سال‌های گذشته رقم خورده است و با تسلط مجدد طالبان بر افغانستان در سال ۱۴۰۰، برجمعیت کودکان و نوجوانان اتباع در سن تحصیل و ساکن کشورمان افزوده شده تا جایی که وزیر آموزش و پرورش ۳۱ مردادماه سال جاری به افزایش تراکم جمعیت دانش آموزی به عنوان یکی از چالش‌های رخ داده در پی افزایش مهاجرتها به کشور یاد کرده و می‌گوید: سال تحصیلی جدید را با ۱۶ میلیون دانش‌آموز شروع خواهیم کرد. بحث مهاجرت امری مضاعف بر تراکم دانش آموزان در اطراف شهرها شده و مهاجرت اتباع نیز آن را تشدید کرده است. امسال به جمعیت ۵۶۰ هزار نفری دانش آموزان اتباع، ۳۰۰ هزار نفر افزوده خواهد شد.
اما شرایط ثبت‌نام و تحصیل اتباع در مدارس کشور چه بود؟ اواخر تیرماه، شیوه‌نامه اجرایی ثبت‌نام دانش‌آموزان اتباع خارجی در مدارس جمهوری اسلامی ایران در سال تحصیلی ۱۴۰۱- ۱۴۰۲ از سوی مرکز امور بین‌الملل و مدارس خارج از کشور ابلاغ شد که بر اساس آن دانش‌آموزان اتباع خارجی دارای مدارکی اعم از گذرنامه دارای اقامت معتبر، گذرنامه خانواری (دارای روادید تا ۱۴۰۰/۹/۳۰ )، دفترچه پناهندگی معتبر، دفترچه اقامت معتبر صادره از نیروی انتظامی، کارت‌های آمایش ۱۶ یا ۱۷، کارت‌های هویت ۱۵ یا ۱۶، برگه تردد دارای اعتبار بدل از کارت آمایش، دفترچه اقامت ویژه صادره از نیروی انتظامی و برگ حمایت تحصیلی صادره در سال ۱۴۰۱ یا ۱۴۰۰ مشمولان ثبت‌نام و تحصیل در مدارس کشور بودند.
همچنین دارندگان برگ حمایت تحصیلی سال ۱۴۰۰ نیز در صورت داشتن کارنامه تحصیلی در مدارس کشور می‌توانند برای سال جاری نیز در همان مدرسه ثبت‌نام کنند، انتقال ایشان به سایر مدارس یا پایه بالاتر مشروط به داشتن برگ حمایت تحصیلی سال ۱۴۰۱ است.
تکلیف آنها که برگه آمایش ندارند چه می‌شود؟
ثبت نام از دانش آموزان اتباع دارای شرایط مذکور بر اساس دستورالعمل مرکز امور بین الملل انجام شده و همچنان در حال انجام است. اما فارغ از ثبت نام اتباع دارای مدارک قانونی گفته شده که به روال هرساله انجام می شود، آموزش و پرورش با جمعیتی از دانش آموزان مهاجر مواجه است که هنوز در طرح سرشماری شرکت نکرده و مدارک مربوط برای ثبت نام را در اختیار ندارند.
یوسف نوری، وزیر آموزش و پرورش درباره تکلیف ثبت نام این گروه از کودکان می‌گوید: به ما از سوی استانداری گفته شد که اگر کسی در طرح آمایش نباشد، ثبت نام نکنید. من هم به استان‌ها اعلام کردم.
وی می افزاید: البته بعید به نظر می‌رسد که نهایتا ثبت نام نکنیم. هرساله این اتفاقات می‌افتد و ما هم درنهایت ثبت نام می کنیم، لذا آمادگی ثبت نام را داریم. منتها امسال بر تعداد اتباع افزوده شده است، هرسال حدود ۵۰۰ هزار دانش آموز اتباع داشتیم که امسال بیش از ۳۰۰ هزار نفر به آنها افزوده می شود که اگر در مناطق پرتراکم باشند ما را با چالش‌هایی مواجه خواهند کرد.
وی درباره امکان مساعدت برای ثبت نام آنها که برگه سرشماری ندارند می گوید: این که ثبت نام انجام می شود یا خیر را باید ببینیم وزارت کشور چه دستوری می دهد، نهایتا این یک توافقی با اداره کل اتباع و وزارت کشور است. اما تاریخ نشان داده است که معمولا اینها ثبت نام می شوند.
به نظر می‌سد غیر از برخی مناطق حاشیه‌ای که جمعیت دانش آموزان بالاست ثبت‌نام کودکان مهاجر غیرقانونی با چالش روبرو باشد. چالشی که از جنس کمبود زیرساخت‌هاست و رفع آن نیازمند تدبیر مسئولان است.
پیش‌بینی وجود ۱۰۰ تا ۱۱۰ هزار دانش‌آموز اتباع غیرمجاز در ایران/ درباره ثبت نام غیرمجازها، وزارت کشور باید تصمیم بگیرد؛ آموزش و پرورش آمادگی ثبت نام دارد
وحدانی، کارشناس اتباع و مهاجران خارجی مرکز امور بین‌الملل و مدارس خارج از کشور نیز می‌گوید: سال گذشته بیش از ۵۵۶ هزار دانش آموز اتباع خارجی در تمام مقاطع تحصیلی داشتیم. امسال بعد از وقایع منطقه و افغانستان آمار بالا رفته و در جلساتی که با وزارت کشور داشتیم به ما گفتند این رقم به بیش از ۶۶۰ هزار نفر خواهد رسید.
وی می افزاید: بعد از وقایع افغانستان، دیگر به دانش آموزان جدید از سوی وزارت کشور کارت حمایت تحصیلی ارائه نشده است و برگه‌های سرشماری به آنها داده‌اند. درست است که ما آموزش و پرورش و متولی آموزش این افراد هستیم، ولی اینها اگر بخواهند در مدارس ایران ثبت نام کنند باید حتما وزارت کشور مجوزی به اینها بدهد.
وحدانی ادامه می دهد: ضمن اینکه دانش آموزان دوره قبلمان را که دارای برگه حمایت تحصیلی بودند طبق شیوه نامه، ثبت نام کردیم یا در حال ثبت نام هستند، ولی درباره بچه‌های سرشماری شده و آنها که برگه‌هایی برایشان صادر شده مبنی بر اینکه آبان ماه بیایند یا زمان دیگری که از طریق دفاتر کفالت برای آنها صادر شده است، هیچ تصمیم دیگری نمی‌توانیم بگیریم، چون آنها کلا غیرمجاز هستند؛ ولی اتباعی که برگه‌های سرشماری دریافت کرده‌اند و در شش ماه و یک سال اخیر به ایران آمده‌اند، تا وزارت کشور به ما اعلام نکند که اینها مجاز به ثبت نام هستند یا خیر، ما هیچ کاری نمی توانیم انجام بدهیم.
کارشناس اتباع و مهاجران خارجی مرکز امور بین‌الملل و مدارس خارج از کشور با تاکید بر اینکه بنابراین تصمیم گیری درباره ادامه تحصیل این دانش آموزان منوط به اجازه وزارت کشور است که آن هم باید طی بخشنامه‌ای به ما اعلام شود می‌گوید: اینها تعدادشان کم هم نیست و طبق آمار غیر رسمی که تا یک ماه قبل داشتیم، به بیش از ۱۰۰ تا ۱۱۰ هزار نفر می رسند.
تکلیف ثبت نام اتباعی که برای بعد از آبان ماه از دفاتر کفالت "برگه" دریافت کرده‌اند چه می شود؟
وی درباره تکلیف ثبت نام آن گروه از اتباع که برگه‌هایی برای بعد از آبان ماه از دفاتر کفالت دریافت کرده‌اند عنوان می کند: این افراد کسانی هستند که تازه به کشور آمده اند، مثلا ۱۰ روز قبل و یا یک ماه قبل آماده اند و سرشماری نشده‌اند و اینها اصلا نمی توانند ثبت نام کنند. این عده امسال می مانند، ولی برای آنها که برگه‌های سرشماریشان صادر شده است، وزارت کشور تا کنون چندین جلسه تشکیل داده و قرار شده به ما اعلام کنند که چه کنیم، ولی هنوز خبری نشده و منتظریم.
وحدانی با بیان اینکه همکاران ما در استان‌ها آمادگی دارند که از این کودکان در سن تحصیل ثبت نام کنند، ولی وقتی هنوز بخشنامه‌ای دستشان نیامده و اجازه ثبت نام ندارند، طبیعتا نمی توانند کاری انجام دهند می‌گوید: وقتی می‌خواهی وارد سامانه ثبت نام بشوی باید شماره و شناسه ثبت شود و همه چیز به صورت سیستمی است و وقتی تایید نشده باشد، اطلاعاتشان در آن منوها(فهرست و لیست) فعال نیست.
برای رفع چالش‌ها از سنجش سلامت کلاس اولی‌ها تا مقاطع بالاتر، وزارت کشور هر چه سریعتر تکلیف اتباع را مشخص کند
تعیین شرط برای دانش‌آموزان افغانستانی خواستار تحصیل در مقطع متوسطه دوم
وی می افزاید: دانش آموزانی که در افغانستان درس خوانده‌اند و می خواهند به پایه دهم، یازدهم و دوازدهم (متوسطه دوم) بروند باید "تعیین سطح" انجام دهند. ما اعلام کردیم آنها که برگه سرشماری دارند، تعیین سطح می کنیم که یک مقدار از بار تجمعشان در ادارات کل کمتر شود و اینها تعیین سطحشان انجام شود تا بعدا که نتیجه سرشماری آمد دیگر بابت تعیین سطح مراجعه نکنند و فقط یک نامه بگیرند و بروند مدارس ثبت نام کنند.
کارشناس اتباع و مهاجران خارجی مرکز امور بین‌الملل و مدارس خارج از کشور با تاکید بر اینکه ما در عین حال منتظر هستیم تصمیم کلی از سوی وزارت کشور اتخاذ و اعلام شود اظهار می کند: این موضوع دارد برای ما تبدیل به چالش می شود. این دانش آموزان باید در امتحانات تعیین سطح شرکت کنند. بحث کلاس بندی مطرح است. بحث دریافت کتب درسی را داریم که باید در سامانه ثبت نام کنند زیرا هیچ کتابی در بازار آزاد قابل تهیه نیست. بحث سنجش سلامت کلاس اولی ها هم مطرح است.
وی تاکید می کند: به هرحال ما آمادگی داریم که اگر رسما از طریق وزارت کشور اعلام شود که اینها مشکلی ندارند، ثبت نام را انجام دهیم. در وزارت کشور هم در حال تلاش اند، اما خب ملاحظاتی هست و ممکن است ما نتوانیم وارد شویم و خودشان پاسخگو خواهند بود. ما خوشحال می شویم که بتوانیم کاری انجام بدهیم و این کودکان نیز تا اول مهر بتوانند در مدارس حضور یابند و مقدمات ساماندهی شان انجام شود.
ظرفیت موجود در مدارس پاسخگوی پناهندگان خواهد بود؟
اما فاطمه اشرفی، عضو هیئت مدیره انجمن حامی(حمایت از زنان و کودکان پناهنده)، نگاه کلان تری به موضوع تحصیل کودکان اتباع در ایران دارد و معتقد است فارغ از اقدامات کوتاه مدتی که باید برای ساماندهی امر آموزش کودکان اتباع در کشور صورت بگیرد، تا سیاستهای نادرستی اتخاذ نشود، گفت: نظام آموزشی کشور نمی تواند پاسخگوی این حجم از جمعیت دانش آموزی افزوده شده به علت افزایش مهاجرتها در کشور باشد.
وی در این باره می گوید: در حال حاضر آموزش و پرورش نه تنها برای آموزش اتباع دچار مشکل است بلکه در فراهم کردن دسترسی به آموزش استاندارد برای دانش آموزان ایرانی نیز دچار چالش است. زیرساخت های آموزشی برای جمعیت مشخصی فراهم شده و وقتی به فاصله یک سال، سه میلیون به جمعیت کشور افزوده می‌شود که بخشی از آنها جمعیت در سن آموزش هستند و انتظار دارند وارد چرخه آموزشی شوند، طبیعی است که با چالش مواجه می شود.
اشرفی با بیان اینکه به خصوص در حاشیه شهرها، امکان پاسخگویی به نیاز چندصدهزار نفری که وارد سیستم آموزشی می شوند وجود ندارد، عنوان می کند: پیش بینی می‌شود از کل جمعیتی که وارد کشور شده، بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ هزار نفر کودک و نوجوانِ در سن آموزش هستند که این تعداد به حداقل ۱۲ هزار کلاس درس جدید نیاز دارن که رقمی بالغ بر ۱۸۰ میلیون دلار بودجه نیاز دارد.
این فعال حوزه پناهندگان می‌افزاید: این در شرایطی است است که تا قبل از ورود این تعداد افراد جدید به نظام آموزشی، مدارس کشور ۶۰۰ هزار تبعه خارجی را در خود جای داده بودند. مسئله اینجاست که وقتی داریم آموزش را درنسبت با دانش آموزان پناهجو یا مهاجر بررسی می کنیم باید به سایر حوزه های مرتبط نیز توجه کنیم. در سال‌های اخیر در حالی با افزایش حجم دانش آموز در نظام آموزشی کشور مواجه بوده‌ایم که آموزش همواره جزو حوزه‌های مغفول مانده و ضعیف مانده در نظام بودجه ریزی در کشور به شماره رفته و همواره نگران کیفیت آموزش و نبود استانداردهای آموزشی بوده‌ایم.
در اکثر شهرها دچار کسر قابل توجهی نیرو و صندلی آموزش هستیم
اشرفی با بیان اینکه این افزایش جمعیت، عملا نظام آموزشی داخلی را دچار اختلال شدید خواهد کرد، به نارضایتی‌های داخلی به وجود آمده در پی افزایش تراکم دانش آموزی بعضا تا ۵۰ نفر در یک کلاس و تنش‌های اجتماعی و فرهنگی ناشی از آن نیز اشاره و اظهار می کند: اگر قرار است درباره چالش‌های دسترسی کودکان اتباع به آموزش صحبت کنیم باید فراتر بنگریم و مسئله را از این زاویه ببینیم که ظرفیت‌ها و محدودیت‌های ما چقدر است و متناسب با آن قضاوت کنیم. در اکثر شهرها دچار کسر قابل توجهی نیرو و صندلی آموزش هستیم. اینها می تواند معضلات غیر قابل جبرانی نه تنها برای جامعه مهاجران بلکه برای جامعه میزبان فراهم کند.
وی ادامه می دهد: از سوی دیگر تلاش جدی برای بالابردن فهم مسئولیتی سازمان‌های بین المللی و کشورهای حمایت کننده وجود ندارد. به طور متوسط سالانه ۳۰۰ تا ۳۵۰ میلیون دلار سهم سرانه تحصیل دانش آموزان افغانستانی در مدارس دولتی است که باید مطالبه‌گری کرد. سازمان‌های بین المللی در داخل ایران مانند کمیسیاری عالی پناهندگان و یونیسف سهم مشارکتی شان برای این تعداد پناهجو چقدر است؟. نهایت اعتبارات بین المللی در این حوزه به یک یا دو مدرسه ختم می‌شود که به هیچ وجه پاسخگو نیست.
سیاستهای پناهنده پذیری ما مبتنی بر ظرفیتهای زیستی، اجتماعی و فرهنگی ما نیست
این فعال حوزه پناهندگان تاکید می کند که سیاستهای پناهنده پذیری ما مبتنی بر ظرفیتهای زیستی، امکانات مالی، ظرفیتهای اجتماعی و فرهنگی ما نیست. اکنون جدی ترین مسئله آموزش، آب، اشتغال و سایر خدمات است که همه تحت الشعاع این است که سیاست و استراتژی مشخصی مبتنی بر منافع و امنیت ملی در حوزه مهاجران نداریم.
هرچند طبق آنچه در فوق بدان اشاره شد، وقوع چالش‌هایی در نظام آموزشی برای تامین امکانات تحصیل دانش آموزان اتباع که امسال طبق برآوردها بیش از ۳۰۰ هزار نفر بر شمار آنها افزوده شده و به نزیک ۹۰۰ هزار نفر می رسد، اجتناب ناپذیر است، اما باید درنظر داشت که فراهم کردن حق تحصیل برای همه کودکان ساکن در این سرزمین الزامی بوده و شایسته است که متولیان امر به ویژه وزارت کشور تمهیدات لازم جهت رفع مشکلات ثبت نام کودکان مهاجر در سن آموزش را با درنظرگرفتن ملاحظات لازم تا پیش از آغاز سال تحصیلی فراهم کنند.
این در حالیست که به نظر می‌رسد استفاده از بستر "شبکه شاد" برای ارائه آموزش به دانش‌آموزان اتباع با توجه به مشکلات و چالش‌های یاد شده می تواند مرهمی بر این درد باشد.
