سموم گیاهی افزایش محصول و سلامت مصرف‌کننده

آنچه که سالیان درازی است عامل و یا توجیه‌کننده تصمیم‌های مسئولان و دولتمردان تمام کشورهای جهان و حتی سازمان‌های بین‌المللی گردیده و پس از این نیز ادامه خواهد داشت افزایش جمعیت در تمام کشورها و بالا رفتن تعداد گرسنگان و رنج‌دیدگان از سوء تغذیه است.

اخبار سبز کشاورزی؛ حتی بروز حوادث، درگیری‌ها، انعقاد پیمان‌های صلح و یا رودر رویی‌های جنگ‌طلبانه، مستدل به دلیل تامین امنیت غذایی برای انسان‌ها بدون توجه به رنگ، زبان، قوم و ملیت و تلاش بی‌وقفه برای تولید هر چه بیشتر غذا و قرار دادن مازاد آن در اختیار نیازمندان است.

اصل فوق اما مواجه با عوامل محدود‌کننده‌ای چون کمبود آب، از بین رفتن و فرسایش خاک‌های حاصلخیز، بروز خشکسالی‌ها و عوارض طبیعی و سرانجام وجود آفات و بیماری‌هایی است که به‌طور متوسط تا 30درصد از محصولات را از بین می‌برند.

نکته مهم در این‌جا خارج از کنترل بودن برخی از عوامل چون خشکسالی‌ها، طوفان‌ها، کاهش نزولات آسمانی و از بین رفتن اراضی قابل کشت است، اما کنترل، پیشگیری و مبارزه با آفات و بیماری‌ها در اختیار تولیدکنندگان محصولات کشاورزی بوده و می‌توانند مانع از تلف شدن بخش زیادی از محصولات شوند که ساده‌ترین روش، استفاده از سموم است.

دیگر تصور تولید یک محصول، حتی پیش از قرار دادن یک بذر آن در خاک، بدون استفاده از سموم گیاهی امکان‌پذیر نیست، چرا که اگر قرار باشد 60 تا 70درصد از محصولی که نیازمندان بسیاری در خارج از مزرعه منتظر به بار نشستن آن هستند، از بین برود، انسان‌ها با روزهای بسیار سخت‌تری مواجه خواهند شد، بنابراین استفاده از سموم گیاهی اعم‌از آفت‌کش، علف‌کش، قارچ‌کش و … چاره‌ناپذیر خواهد شد و گاه باید به‌اجبار بیش از یک بار از چنین سمومی استفاده کرد.

مسموم‌کنندگان کره زمین

شرکت‌های بایر، سینجنتا و مونسانتو، بزرگ‌ترین تولیدکنندگان انواع سموم گیاهی در جهان هستند و سالانه میلیون‌ها تن از این سموم را تولید می‌کنند که اگر چه به حفظ محصولات کشاورزی از آسیب آفت‌ها، علف‌های هرز و بیماری‌ها کمک می‌کنند، اما آسیب‌ها و عوارض جانبی آن‌ها بر سلامت انسان‌ها ومحیط‌زیست قابل انکار نیست، چنان‌که جدال بین شاکیان مبتلا به سرطان لنفاوی ناشی از استفاده از گلایفوسیت از شرکت بایر و همچنین ناپدید شدن گرده‌افشان‌ها و به‌ویژه زنبورهای عسل به علت استفاده از سموم آفت‌کش«نئونیکوتینوئید»ها که موجب زمینه‌سازی آلوده شدن این زنبورها به بیماری‌های قارچی و مرگ دسته‌جمعی آن‌ها می‌شود، بخشی از اثرات سموم گیاهی در مبارزه با آفات و علف‌های هرز و بیماری‌های گیاهی است، به همین دلیل در سال 2013 اتحادیه اروپا استفاده از سموم«نئونیکوتینوئید» را به حالت تعلیق در آورد و در سال 2018 به‌طور کلی مصرف آن‌ها را ممنوع نمود.

در زمینه اثرات جانبی سموم گیاهی حتی شرکت‌هایی چون بایر، اقداماتی نمودند که اگر چه هدف آن نامرتبط دانستن مرگ میلیاردها زنبور، گرده‌افشان و سایر حشرات به‌دلیل استفاده از سموم فوق بود، اما تحقیقات گروه‌های دانشگاهی و کارشناسان مرتبط با سموم و محیط‌زیست، مؤید اثرگذاری چنین سمومی بر سلامت انسان‌ها و طبیعت بود.

طبیعی است که چنین موادی اگر چه به میزان اندک و درازمدت، می‌توانند اثرگذاری مشابهی چون حشرات بر انسان‌ها داشته باشند که در این جا باید قوانین و قواعد بازدارنده پای به عرصه بگذارند.

عیبِ می جمله بگفتی …

در این‌جا هدف از بیان مطالب فوق انکار نقش سموم شیمیایی در حفظ محصولات کشاورزی و ایجاد امنیت غذایی نیست، چرا که همان‌طور که در سطور پیشین ذکر گردیده، تداوم و استمرار تولید محصول بیشتر به وجود سموم مؤثرتر، ارزان‌تر، با اثرات مضر جانبی کمتر و در دسترس‌تر است. در بسیاری از کشورهای جهان میزان مصرف سموم گیاهی در واحد هکتار در حدود 12 کیلوگرم و میانگین مصرف جهان آن‌ها 1/7 کیلوگرم در هکتار است.

آن‌گونه که از سوی مسئولان اظهار می‌شود، مصرف سموم در کشور ایران 400 گرم در هکتار است که به میزان یک چهارم میانگین جهانی است، اما علی‌رغم این مقدار اندک در برخی از موارد، محصولات صادراتی کشاورزی به علت رعایت نکردن استانداردهای لازم در مصرف سموم، در نیمه‌راه صادرات برگردانده می‌شوند.

گفته می‌شود که سالانه در حدود 32درصد از محصولات کشاورزی جهان توسط انواع آفات، علف‌‌های هرز و بیماری‌ها از بین می‌روند و این در شرایطی است که در همین بازه زمانی میلیون‌ها تن انواع مواد شیمیایی برای مبارزه با عوامل خسارت‌زا مصرف می‌شود، حال پرسش اساسی آن است که در صورت وجود نداشتن چنین طیف گسترده‌ای از سموم شیمیایی چه مقدار از محصولات کشاورزی از بین می‌رفتند.

به یقین، ارقام نهایی می‌توانست بیش از نیمی از کل محصولات کشاورزی در جهان باشد. در شرایطی که برخی از آفات و بیماری‌ها و حتی علف‌های هرز نسبت به سموم پیشین مقاوم شده و امکان افزایش جمعیت آن‌ها به شکلی غیرعادی وجود دارد، تولید سموم جدید با اثرگذاری متفاوت و بیشتر، امری اجتناب‌‎ناپذیر است.

افزایش تولید محصول در واحد هکتار وابستگی جدی با نهاده‌ها دارد که یکی از مهمترین آن‌ها سموم نباتی است. در شرایطی که از همان آغاز اقدام به کشت یک محصول، بذور، جوانه‌ها و نشاها مورد هجوم انواع آفت، بیماری و علف‌های هرز قرار می‌گیرند، کشاورزان ناچار برای حفظ سرمایه و کسب محصول و مهم‌تر از همه تامین غذای ساکنان یک جامعه، باید از سموم کشاورزی استفاده کنند.

تا پیش از احداث کارخانه‌های تولید سموم کشاورزی در داخل کشور، تقریبا تمام سموم مورد نیاز به شکل واردات در اختیار کشاورزان قرار می‌گرفت، اما با ورود سرمایه‌گذاران و کارشناسان، با ورود مواد تکنیکال(مواد اولیه)، انواع سم در داخل تولید و وارد بازار می‌شود، اگر چه تولیدکنندگان آن‌ها در سال‌های اخیر با اتخاذ برخی تصمیمات غیرکارشناسی و سوءمدیریت، دست به گریبان مشکلاتی شده‌اند.

یکی از آثار کاربری سموم کشاورزی در افزایش تولید محصولات کشاورزی، رسیدن به رقم 125 میلیون تن است که در مقایسه با دهه‌های قبل و علی‌رغم افزایش جمعیت به 85 میلیون نفر، نشان‌دهنده بالا رفتن سرانه تولید به حدود 1500 کیلوگرم است. طی 4 دهه گذشته، میزان مصرف سموم به نسبت سطح زیر کشت بیش از مقدار کنونی بود اما در حال‌حاضر و بنابر آمار ارائه شده در حدود 35 هزار تن است.

نکته مهمی که در اینجا باید به آن توجه نمود افزایش مصرف بیش از اندازه سموم در اراضی آبی است چرا که تقریباً در اراضی دیم هیچ سمی مصرف نشده و ارقام مذکور فقط شامل اراضی آبی است. شاید یکی از دلایل وجود بقایای سم بیش از حدود مجاز در برخی از محصولات همین موضوع باشد.

چشم بستن بر سلامت مصرف‌کننده

سموم کشاورزی چون تیغ دو لبه‌ای است اگر چه یک لبه آن به دفع آفات و بیماری‌ها و علف‌های هرز کمک کرده و موجبات حفظ سرمایه کشاورزان و امنیت غذایی را فراهم می‌آورد، اما از سوی دیگر می‌تواند زیان‌بار و خطرآفرین باشد و سلامت تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان را تهدید نماید، بنابراین باید قواعد و دستورالعمل‌هایی بر چگونگی مصرف آن‌ها حاکم باشد و در گلوگاه‌های تحویل به دست مصرف‌کنندگان و یا در هنگام استعمال آن‌ها در مزارع و کشت‌زارهایی که به‌طور طبیعی در مجاورت محیط‌زیست و سکونتگاه‌های سایر جانوران قرار دارند، تحت نظارت شدید قرار گیرند.

علی‌رغم مشاهده سخت‌گیری‌ها و استانداردهای رعایت مصرف سموم کشاورزی در سایر کشورها مسئولان امور بهداشت و سلامت جامعه به درک چنان ضرورتی نرسیده‌اند که می‌بایست برخی از سازوکارهای ساده و اولیه در مورد محصولات سمپاشی شده، بقایای به جا مانده در محصولات، ممنوعیت سموم پرخطر، تدوین استانداردها، تاسیس آزمایشگاه‌های تشخیص بقایای سموم در مراکز عرضه محصولات و هر آنچه که می‌تواند موجبات سلامت مصرف‌کنندگان را تامین نماید، به کار گیرند.

نظارت بر چرخه استفاده از سموم کشاورزی و شناسنامه‌دار کردن مزارعی که محصولات غذایی به ویژه انواع سبزی و میوه را به دست مصرف‌کننده می‌رسانند، موضوعی کلان و در زمره وظایف سازمان‌های اجرایی مسئول سلامت جامعه است.

این که یک تولیدکننده یا فروشنده سم در اندیشه منافع خویش است، امری بدیهی است، اما در حد فاصل فضای بین این تولیدکنندگان و مصرف‌کنندة محصولات کشاورزیِ سمپاشی‌شده یک حاکمیت با ساز و کارها و قوانین حفاظتی از جامعه قرار دارد که موظف به مواظبت از سلامت مردم جامعه است.

تا جایی‌که اطلاع داریم(مگر آن که اتفاق جدیدی افتاده باشد) در میادین عرضه میوه و تره‌باری که روزها هزاران تن محصول برای توزیع در سطح شهرها در آن‌ها جابه‌جا می‌شود، اساسا یک آزمایشگاه ساده برای نمونه‌برداری و نشان دادن میزان آلودگی محصولات به بقایای سموم، کودها و میکروب‌ها وجود ندارد و هر آنچه حمل می‌گردد، به سرعت در سطح شهرها و بدون هرگونه اقدامی توزیع می‌گردد.

جدا از بیان هرگونه ایراد و اشکال به سموم کشاورزی، این وظیفه مسئولان و مجریان حکومتی است که در جهت وظایف تعریف شده خود مانع از ورود محصولات آلوده به بقایای سموم به چرخه مصرف گردند، چرا که در بی‌توجهی درازمدت به چنین موضوعی آسیب‌ها و هزینه‌های بسیاری به شبکه سلامت و مصرف‌کنندگان تحمیل می‌نماید.

ماهنامه دام و کشت و صنعت - شماره ۲۷۸ - شهریور ۱۴۰۲