تن تفتیده اترک

مرگ رودخانه بزرگ اترک زیر سایه بی‌توجهی‌ها

رودخانه‌ای که دیرزمانی خوان نعمت الهی برای سفره مردم و خنکایی برای شنا کردن کودکان بود اینک با دست‌اندازی ، نفس‌هایش به شماره افتاده است.

اخبار سبز کشاورزی به نقل ازا یرنا؛ به سال‌هاست که رودخانه اترک یاور کشاورزان خراسان شمالی در مواقع خشکسالی بوده و مردم این خطه آن را همزاد خود می پندارند و زندگی خود را به آب این همنشین روشن پیوند زده‌اند.

رودخانه‌ای که جوانان و کودکان دهه‌های گذشته این خطه با آن خاطرات زیادی دارند و کمتر کسی را می توان یافت که در آن دوران تنی در آب این رودخانه نزده و خاطره بازی نکرده باشد.

رودخانه ای که با انشعابات از کوه های هزار مسجد بر تن برهنه این خطه جاری و آن وقت که روزی مردم در آن پهن می شد، همگان امیدوار از این خوان رحمت الهی بهره می بردند.

اترک را به واسطه آب خروشانش و صدای زیبای شُرشُرش می شناسند، روزگاری گذر از این رودخانه خطرناک بود و احتمال غرق‌شدگی وجود داشت ولی امروزه بواسطه خشکسالی ها و برداشت بی رویه از چاه‌ها، این چراغ روشن زندگی مردم در حال خاموشی است و دیگر آن روزهای زیبا و پر آب اترک به یاد فراموشی سپرده می شود.

به راستی که گاهی چقدر زود خاطرات از یادها می روند و چرا این روزها صدای زوزه باد به همراه غبار و خاشاک فضای نمناک اترک را غمناک کرده و چرا ما انسان ها حافظه درازمدت کوتاهی داریم و همه چیز را زود از یادها پاک می کنیم.

مگر نه اینکه روزگاری این همنشین نان سفره مان را تامین می کرد و برکت همزیستی با آن دلنشین بود چه شد آن همه خاطره در یادها.

انگار مردم نیز به مرگ تدیریجی این همنشین زیبا عادت کرده اند و بی تفاوت از کنار آن همه خاطرات می گذرند و از یاد می برند که اترک در حال خشک شدن است و باید کاری کرد.

تن تفتیده رودخانه اترک

رودخانه اترک در خراسان شمالی، از دامنه های جنوبی ارتفاعات هزار مسجد در حدفاصل شهرستان های قوچان و چناران سرچشمه می گیرد و پس از عبور از محدوده شهرستان قوچان در استان خراسان رضوی و بخش های میانی شهرستان های فاروج، شیروان، بجنورد و مانه و سملقان در خراسان شمالی به شرق استان گلستان وارد شده و در نهایت به تالاب های حاشیه دریای خزر (تالاب آلاگل) می ریزد.

این رودخانه مهمترین رودخانه شمال شرق کشور است که به دریای خزر می ریزد، چهار سد بر روی سرشاخه های این رودخانه در استان خراسان شمالی ساخته شده است. حدود ۲۱۱ کیلومتر از مسیر ۵۳۵ کیلومتری این رودخانه در استان خراسان شمالی واقع شده است.

این رودخانه که به دلیل دبی بالای آب، روزگاری کوچ عشایر و گذر از آن را به شدت دشوار کرده بود هم‌اکنون با بستری خشک مواجه است که محل عبور خودروها شده است.

خشکسالی‌های اخیر خراسان شمالی که از سال آبی ۸۵-۸۶ آغاز شده، در طول سالها پیامدهای ناگواری بر منابع آب، محیط‌زیست و فعالیت‌های اقتصادی این استان برجا گذاشته است و کارشناسان می گویند که این شرایط تهدید و بستری برای فعال شدن کانون های گرد و غبار در استان گلستان است.

بررسی ها نشان می دهد که پرداخت نشدن حقابه زیست محیطی رودخانه اترک موجب کاهش دبی آب شده است که این شرایط موجب افزایش کانون‌های ریزگرد در شمالشرق کشور می‌شود.

بر اساس نظر دست اندکاران این حوزه؛ سهم حقابه زیست محیطی رودخانه اترک از سد های خراسان شمالی داده نشده است و ادامه این روند موجب فعال شدن کانون های جدید گرد و غبار در منطقه شود.

کاهش دبی رودخانه اترک، تالاب های سه قلوی آلاگل، آماگل و آجی گل در استان گلستان را هم در معرض تهدید قرار داده است و می‌تواند شعاع کانونی ریزگردها را تا آن استان پیش ببرد.

کاهش دبی رودخانه اترک همچنین تهدید برای زیست‌مندان در این رودخانه و آسیب برای تنوع زیستی و آبزیان است زیرا با کاهش دبی آب، قدرت خودپالایی رودخانه کاهش یافته و میزان آلایندگی ها در آب افزایش می یابد در این شرایط رودخانه با خطر آلودگی روبه رو است.

در میان ترک تازی خشکشالی و کاهش بارندگی ها، توسعه سطح زیر کشت مناطق کشاورزی در منطقه و حفر چاه های غیرمجاز کشاورزی هم آب در آسیاب مشکلات ریخته است.

خطرات زخم اترک

کارشناسان منابع آبی در استان خراسان شمالی می گویند رودخانه اترک محل تغذیه سه تالاب آلاگل، آماگل و آجی گل در استان گلستان در نزدیکی دریای خزر محسوب می شود که خشک شدن رودخانه اترک می تواند محل این تالاب ها را به کانون آلودگی زیست محیطی و ریزگردها مبدل کند که چندین استان دیگر کشور از جمله مازندران و سمنان را نیز درگیر این ریزگردها خواهند شد.

این کارشناسان بر این باورند که با خشک شدن بیش از ۱۰ تا ۱۵ درصد از تالاب میانکاله و خلیج گرگان در حوزه سرزمینی استان های مازندران و گلستان و تاخیر در احیای این زیست کره مهم جهان در ایران با خشک شدن تالاب های سه قلوی آلاگل، آماگل و آجی گل شعاع کانونی ریزگردها در استان های شمالی افزایش خواهد یافت که می تواند حتی استان های خراسان شمالی و رضوی را نیز درگیر کند.

معاون محیط زیست انسانی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی در این باره گفت: خشکسالی و کاهش بارندگی‌ها موجب شده تا رودخانه اترک به کمترین میزان آبدهی در چند دهه گذشته برسد و این امر تهدیدی برای این رودخانه است ضمن اینکه برداشت آب با موتور پمپ‌ها و گاهی حفر چاه دستی برای کشاورزی در اراضی مجاور رودخانه نیز مزید بر علت است.

حسین هراتی بدون ذکر دقیق از میزان کاهش دبی آب رودخانه اترک تصریح کرد: کاهش نزولات جوی و پایین آمدن دبی چشمه‌های منتهی به این رودخانه موجب شده تا در اکثر طول مسیر رودخانه آب جریان نداشته باشد و به تعبیری دیگر رودخانه در اغلب طول مسیر خشک و بدون آب است.

وی افزود: بیشترین برداشت‌های بی رویه در تمام طول مسیر این رودخانه در استان‌های خراسان رضوی و گلستان انجام می شود و کم شدن دبی آب این رودخانه که زمانی منبع آب تالاب های "آلاگل"، "آجی گل" و "آلماگل" در استان گلستان محسوب می شد اینک سطح آب این تالاب‌ها را به میزان قابل توجهی کاهش داده است.

معاون اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی با بیان اینکه میزان پایین دبی با آلودگی آب رابطه مستقیمی دارد گفت: استفاده بیش از حد از سموم و کودهای شیمیایی در اراضی کشاورزی و باغ‌های اطراف رودخانه و شسته شدن آنها در بارندگی ها و انتقال به رودخانه موجب کاهش کیفیت آب شده است.

وی گفت: رهاسازی فاضلاب برخی از واحدهای تولیدی و خدماتی حاشیه رودخانه و رهاسازی فاضلاب انسانی هم از منابع آلوده کننده این رودخانه است، برخی از این واحدهای تولیدی و تانکرهای حمل فاضلاب انسانی پس از شناسایی و تشکیل پرونده به مراجع قضایی معرفی شده اند.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی هم در این باره با بیان اینکه کاهش دبی رودخانه می تواند عامل و تهدیدی برای بروز گرد و غبار باشد گفت: تهدید دیگر، وارد شدن آسیب به زیست‌مندان و تنوع زیستی منطقه و آبزیان و افزایش احتمالی غلظت بار آلودگی رودخانه و منابع آبی است.

رضا شکاریان اظهار کرد: کاهش دبی رودخانه اترک به طور قطع متاثر از کاهش نزولات جوی و میزان بارندگی، افزایش سطح زیر کشت اراضی کشاورزی و عدم رعایت الگوی کشت وآبیاری و برداشت بی رویه آب های جاری رودخانه و آبهای زیرزمینی مجاور رودخانه است.

شکاریان افزود: علاوه بر این وجود سدها و بندهای انحرافی در سرشاخه های فرعی رودخانه در تمام طول مسیر اترک در حوزه شهرستانهای قوچان، فاروج، شیروان، بجنورد، مانه و سملقان و راز و جرگلان و استان گلستان سبب شده تا جریان های ثابتی مانند چشمه ها وارد رودخانه اصلی نشده و جریان همیشگی رودخانه پشت سدها متوقف بماند و امروزه ما شاهد جریان ثابتی در طول مسیر رودخانه نباشیم.

وی خاطرنشان کرد: احداث تصفیه خانه برای واحدهای فاقد زیرساخت و جلوگیری از تخلیه فاضلاب‌های انسانی توسط تانکرهای حمل فاضلاب از مهمترین راهکارهای مقابله با آلودگی این خطر زیست محیطی است و استفاده از روش‌های بیولوژیک برای مبازره با آفات و بیماری‌ها به جای سموم کشاورزی و کاهش مصرف کودهای شیمیایی از مهمترین راهکارهای جلوگیری از آلوده شدن آب رودخانه است.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی به کارگروه احیای رودخانه اترک اشاره کرد و گفت: این کارگروه در سال ۹۹ توسط محیط زیست پیشنهاد شد اما به علت مسایل و مشکلات موازی با شورای حفاظت از منابع آب در سال گذشته با آن شورا ادغام شد.

وی خاطرنشان کرد: موضوع حق آبه زیست محیطی رودخانه و آلودگی های مرتبط با آن مهمترین موضوع مورد پیگیری در ابتدای تشکیل کارگروه بود که در ۶ ماهه اول سال ۹۹ مورد پیگیری قرار گرفت و در ۶۶ ماهه دوم همان سال این کارگروه به علت عدم انطباق آن با کارگروه‌های متناظر ملی کم رنگ شد و اندک مصوبات آن در سال ۹۹ به مرحله اجرا نرسید.

اترک تشنه اعتبارات

قابل تامل است که خشکسالی این رودخانه در چند سال اخیر برای استان هیچگونه حساسیتی ایجاد نکرده است اگرچه کارشناسان امر بر این باورند که بایستی تاکنون در مورد خشکی این رودخانه طویل کارگروه تشکیل و یا مصوبه ای برای جلوگیری از خشکی آن تصویب می شد ولی تاکنون این امر میسر نشده است و انگار که مرگ اترک باید غریبانه رقم بخورد.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی در این خصوص نیز از نبود اعتبار برای احیای رودخانه اترک در استان انتقاد کرد و گفت: تلاش داریم تا اقدامات خوبی برای احیای این رودخانه انجام شود.

شکاریان اظهار داشت: با وجود اهمیت حفاظت از منابع آب و بروز مشکلات فراوان در حوزه تامین آب کشاورزی حوزه اترک در عمل مصوبه خاص قابل اجرا برای احیای رودخانه اترک نداشتیم و با عنایت به اینکه این کارگروه در سطح ملی جایگاه قانونی مشخصی ندارد و به عبارت دیگر مانند سایر کمیسیون ها و کارگروه ها متناظر ملی ندارد، عملا در حاشیه قرار گرفت.

وی تصریح کرد: کارگروه احیای رودخانه اترک که در سال ۹۹ به پیشنهاد محیط زیست تشکیل و در نیمه دوم همان سال به پیشنهاد معاونت وقت هماهنگی امور عمرانی استانداری با کارگروه حفاظت از منابع آب استان ادغام شد.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی در بخش دیگر سخنان خود با اشاره به رهاسازی فاضلاب به رودخانه اترک گفت: اداره کل حفاظت محیط زیست به عنوان دستگاه ناظر بر کیفیت آب موجود در رودخانه است که اقدام به پایش منابع آب رودخانه به صورت فصلی کرده و نتایج آن را به سازمان محیط زیست و در صورت لزوم به مراجع نظارتی استان ارائه می شود.

وی افزود: لایروبی و آزاد سازی بستر و حریم رودخانه نیز که سهم عمده ای در احیای این رودخانه دارد از وظایف شرکت آب منطقه ای است که برای انجام این کار نیز اعتبارات زیادی لازم است.

شکاریان با بیان اینکه چنانچه آب آلوده باشد پس از منشاء یابی آن اقدامات قانونی لازم انجام می شود افزود: با توجه به قرار گیری طول مسیر رودخانه در مجاورت سکونتگاه ها در تمام طول مسیر بیش از ۲۰۰ کیلومتر رودخانه اترک در خراسان شمالی، فاضلاب انسانی و پساب تصفیه خانه فاضلاب شهر بجنورد و گاهی به ندرت پساب واحدهای صنعتی وارد رودخانه می شود.

وی اظهار کرد: البته اگرچه به لحاظ استانداردهای محیط زیست ورود پساب تصفیه شده در حدود استانداردهای لازم محیط زیست به رودخانه به عنوان یک محیط پذیرنده می تواند صورت پذیرد اما اگر از این آب برای مصارف کشاورزی استفاده شود غیرمجاز محسوب شده و دستگاه های متولی مانند جهادکشاورزی و وزارت بهداشت باید به عنوان متولیان سلامت و امنیت غذایی جامعه به این موضوع ورود کنند.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی گفت: علاوه بر این وجود اراضی کشاوری زیاد در حریم و اطراف رودخانه باعث شده تا آب کشاورزی که کود و سموم شیمایی باقی مانده دارد به رودخانه وارد و سبب آلودگی آب شود که در این زمینه نیز با جهاد کشاورزی جلسات متعدد برگزار و خواستار کاهش استفاده از سموم و کود در اراضی کشاورزی اطراف رودخانه شده ایم و جهادکشاورزی نیز اقداماتی در خصوص جایگزینی روش های ارگانیک مبارزه با آفات و عدم استفاده از کودهای شیمایی انجام داده است.

وی با بیان اینکه اداره کل حفاظت محیط زیست در مواردی که پساب غیر استاندارد و فاضلاب خام به رودخانه وارد شود برابر ضوابط اقدام به شکایت قضایی خواهد کرد خاطرنشان کرد: در سال های اخیر چندین پرونده قضایی برای برخی صنایع و واحدهای تولیدی و خدماتی که اقدام به رهاسازی غیرمجاز فاضلاب کرده اند، تشکیل و احکام قضایی مناسبی هم صادر شده است.

تلاش ها برای مصاحبه به معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی برای دریافت پاسخ و اظهار نظر این شرکت به نتیجه نرسید.

بر اساس تحلیل شاخص «استاندارد بارش، تبخیر و تعرق» (SPEI) در بازه یک ساله، ۸۵ درصد از مساحت استان درگیر خشکسالی است.

استان خراسان شمالی از لحاظ جغرافیایی در منطقه معتدل کوهستانی واقع است که میانگین باران سالانه آن حدود ۲۴۰ میلمتر می رسد و حدود ۳۴۴ هزار هکتار اراضی زیر کشت باغی و زراعی دارد با تولید افزون بر یک میلیون تن محصولات کشاورزی و باغی است و ۸۲ هزار نفر بهره برداری بخش کشاورزی این استان محسوب می شوند.