تراژدی آب‌های زیرزمینی

بیش از نیمی از آب مصرفی در کشور از منابع آب زیرزمینی است و سهم کشاورزی این میان چشمگیر است. وزارت نیرو در گزارشی اعلام کرده ۸۷ درصد مصرف سالانه کشور از آب‌های زیرزمینی به کشاورزی اختصاص دارد.

اخبار سبز کشاورزی ؛ هر چند در سال‌های اخیر بارها و بارها از سوی پژوهشگران حوزه آب درباره استفاده بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی هشدار داده شد، اما با بی‌نتیجه بودن این هشدارها، شاهد استفاده ۵۵ درصدی از این منابع آب هستیم؛ منابعی که کمبود آنها مدت‌ها از جمله دلایل اصلی فرونشست زمین بوده است و حالا «حیدر زارعی»، دانشیار گروه هیدرولوژی و منابع آب دانشگاه چمران اهواز، نیز یکی از اصلی‌ترین تبعات استفاده بی‌اندازه از منابع آب زیرزمینی را خشک‌شدن منابع آب سطحی می‌داند. او به رودخانه‌ها و چشمه‌هایی اشاره می‌کند که در این سال‌ها کم‌رمق و کم‌جان‌تر از قبل شدند و این روند همچنان هم ادامه دارد.

بیشتر بخوانید: وابستگی ۸ استان کشور به منابع آب زیرزمینی

«هم اکنون ۵۵ درصد از آبی که به‌صورت سالانه در کشور به مصرف می‌رسد، از طریق چاه‌ها و قنات‌ها تأمین می‌شود.» آماری تکان‌دهنده از وضعیت آب کشور که پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت نیرو آن را اعلام کرده است. براساس این گزارش و بنابر آمارهای شرکت منابع آب ایران، در حال حاضر ۵۵ درصد از ۹۸ میلیارد مترمکعب آبی که به‌صورت سالانه در کشور به مصرف می‌رسد، از طریق منابع آب زیر‌زمینی تأمین می‌شود و از نظر نوع طبقه‌بندی نیز ۸۷ درصد از مصارف سالانه کشور به کشاورزی، ۹ درصد به شرب و بهداشت و ۳ درصد به صنایع اختصاص می‌یابد.

همچنین در میان استان‌های کشور بیشترین وابستگی به آب‌های زیرزمینی به استان‌هایی چون کرمان، یزد، البرز، خراسان جنوبی، هرمزگان، همدان، خراسان رضوی و فارس اختصاص دارد که به‌ترتیب در این استان‌ها سهم برداشت آب از منابع آب زیرزمینی نسبت به آب‌های سطحی ۹۳ درصد، ۹۱ درصد، ۸۹ درصد، ۸۹ درصد، ۸۸ درصد، ۸۷ درصد، ۸۴ درصد و ۸۰ درصد است.

در واقع در این استان‌ها بیش از ۸۰ درصد از آب مصرفی سالانه از منابع زیر‌زمینی برداشت می‌شود و این اتفاق نقش ویرانگری در وضعیت آبی آن‌ها داشته و دارد.

براساس آمار و ارقام موجود، ۸۰۰ هزار حلقه چاه مجاز و غیرمجاز در کشور فعال است اما این حلقه‌های چاه به شکل برابر در برداشت از آب‌های زیرزمینی سهیم نیستند. ۸۵ درصد از ۴۵ میلیارد مترمکعب آبی که به‌صورت سالانه از آبخوان‌ها (منابع آب زیرزمینی) برداشت می‌شود، توسط چاه‌های مجاز صورت می‌گیرد

طبق داده‌های این گزارش شرایط در بسیاری دیگر از استان‌های کشور نیز چندان رضایت بخش نیست و به‌طور کلی در استان‌های دیگری مانند استان‌های مرکزی، قم، سمنان، زنجان، قزوین، اصفهان، گلستان، سیستان و بلوچستان، تهران، کرمانشاه و لرستان نیز بیش از نیمی از آب مصرفی سالانه از طریق چاه‌های زیرزمینی تأمین می‌شود.

کسری ۱۴۳ میلیارد مترمکعبی آبخوان‌ها

این روند نه تنها در دهه‌های گذشته به‌عنوان مانعی برای تغذیه مؤثر آبخوان‌های کشور عمل کرده است، بلکه سبب شده تا منابع آب زیرزمینی کشور به‌صورت سالانه با کسری ۵ میلیارد مترمکعبی روبه‌رو شود و میزان کسری تجمعی آبخوان‌های کشور نیز به چیزی حدود ۱۴۳ میلیارد مترمکعب برسد.

این وضعیت منجر شده سطح آب در سفره‌های زیرزمینی به شدت افت کند و پدیده‌هایی چون فرونشست در بسیاری از دشت‌های کشور تشدید شود و از سوی دیگر باعث شده تا کیفیت منابع آب زیرزمینی به شدت کاهش یابد.

توضیح بیشتر اینکه آمارهای رسمی نشان می‌دهد هم‌اکنون و از ۶۰۹ محدوده مطالعاتی (آبخوان)، ۴۱۰ محدوده وارد وضعیت «ممنوعه» و «ممنوعه-بحرانی» شده‌اند و عملاً دیگر امکان توسعه بهره‌برداری منابع آب، در آن‌ها وجود ندارد.

«حیدر زارعی»، دانشیار دانشگاه چمران اهواز: فرونشست زمین در سال‌های اخیر به‌عنوان یکی از دلایل اصلی برداشت از آب‌های زیرزمینی عنوان شده و این اتفاق در حالی است که خشک‌شدن رودخانه‌ها از جمله دیگر دلایل اصلی این اضافه‌برداشت است. قنات‌ها و چشمه‌های بسیاری در این راه خشک شدند و در بسیاری از مناطق، برداشت برای کشاورزی از جمله دلایل حفر چاه‌ بوده است

چاه‌های مجاز ۸۵ درصد آب‌های زیرزمینی را برداشت می‌کنند

براساس آمار و ارقام موجود، ۸۰۰ هزار حلقه چاه مجاز و غیرمجاز در کشور فعال است، اما این حلقه‌های چاه به شکل برابر در برداشت از آب‌های زیرزمینی سهیم نیستند. ۸۵ درصد از ۴۵ میلیارد مترمکعب آبی که به‌صورت سالانه از آبخوان‌ها (منابع آب زیرزمینی) برداشت می‌شود، توسط چاه‌های مجاز صورت می‌گیرد؛ چاه‌های مجازی که به لحاظ عددی ۵۵ درصد چاه‌های کشور را شامل می‌شوند، اما به لحاظ حجم برداشت بخش قابل‌توجهی آب‌های زیرزمینی را استخراج می‌کنند. درنتیجه، نقش مؤثری در تشدید بحران آبی در دشت‌های مختلف کشور دارند.

نکته مهم دیگری که در این رابطه وجود دارد این است که هم‌اکنون بیش از نیمی از چاه‌های مجاز کشور از پمپ‌های برقی استفاده می‌کنند و نزدیک به ۷۵ درصد (معادل ۲۸ میلیارد مترمکعب) از برداشت کل چاه‌های مجاز، توسط چاه‌های دارای پمپ برقی انجام می‌شود. این یعنی میزان برداشت چاه‌های با پمپ دیزلی که عمدتاً در مناطق کم‌برداشت قرار دارند، سالانه کم‌تر از ۱۰ میلیارد مترمکعب است.

بررسی‌های بیشتر نشان می‌دهد در میان چاه‌های برقی نیز میزان برداشت یکسانی وجود ندارد. درحالی‌که ۳۵ درصد آن‌ها در حد مجاز و ۳۵ دیگر تا ۲ برابر حد مجاز آب برداشت می‌کنند، ۲۰ درصد از چاه‌ها بیش از ۳ برابر و همچنین ۱۰ درصد دیگر نیز تا ۱۰ برابر حد مجاز به صورت سالانه از سفره‌های آب زیرزمینی آب برداشت می‌کنند.

مستند به این آمار، به خوبی مشخص است که بخش قابل توجهی از برداشت‌های سالانه کشور از آب‌های زیرزمینی که منجر به تشدید بحران آبی در کشور، از محل چاه‌های با پمپ برقی ایجاد شده است. چاه‌هایی که پیش‌بینی می‌شود در صورت استمرار برداشت بی‌رویه آن‌ها از آبخوان‌های کشور، در آینده نزدیک بسیاری از دشت‌ها را وارد منطقه ممنوعه-بحرانی کند و هرگونه فعالیت اقتصادی و حتی ادامه زندگی در این مناطق را با چالش جدی روبه‌رو خواهد کرد.

آسیایی‌ها دو برابر دیگر قاره‌ها آب برای کشاورزی استفاده می‌کنند

سازمان ملل متحد پیش از این در گزارش سالانه ۲۰۲۲ با هشدار درباره مصرف آب‌های زیرزمینی، خواستار استفاده بهینه‌تر و پایدارتر از این منابع شد. این گزارش که بهار گذشته در روز جهانی آب منتشر شد، از کمبودهای ویرانگر در زمینه دانش و نظارت بر استفاده از ذخایر زیرزمینی حکایت داشت و تأکیدش بر این بود که در بسیاری از مناطق به اهمیت منابع زیرزمینی آب در تأمین نیاز انسان‌ها تقریباً توجهی نمی‌شود و این منابع به‌درستی مدیریت نمی‌شوند.

همان‌طور که در طبقه‌بندی مصرف سالانه آب‌های زیرزمینی ایران به سهم ۸۷ درصدی بخش کشاورزی اشاره شده است، گزارش سالانه سازمان ملل چنین پیامی داشت: استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی در بسیاری از کشورهای جهان دسترسی پایدار همگانی به آب شرب را با خطر جدی روبه‌رو کرده است و به پیامدهای بلندمدت این کار توجهی نمی‌شود.

برپایه آمار سازمان ملل، استفاده از منابع زیرزمینی آب برای فعالیت‌های کشاورزی در آسیا بیش از دو برابر میانگین مصرف مجموع قاره‌های دیگر است. همچنین در بخش‌های وسیعی از چین و جنوب آسیا استفاده بیش از حد از منابع آب‌های زیرزمینی به تحلیل هرچه سریع‌تر و بیشتر این منابع منجر شده است. علاوه‌براین، ادامه این روند در برخی مناطق، آلودگی شدید منابع زیرزمینی آب را به دنبال داشته است.

رودخانه‌ها و چشمه‌های خشک

افزایش برداشت از آب‌های زیرزمینی، منابع آب روی زمین را نیز تحت‌تأثیر قرار داده است. رودخانه‌ها در اثر این حجم از برداشت رو به خشکی رفته‌اند و این اتفاق طی چند دهه به خشکی بسیاری از تالاب‌ها انجامیده است. به گفته «حیدر زارعی»، دانشیار گروه هیدرولوژی و منابع آب دانشگاه چمران اهواز، از جمله نمونه‌های این برداشت اضافه و آسیب‌های ناشی از تمام‌شدن آب‌های زیرزمینی را می‌توان در خشکی تالاب بختگان دید.

او می‌گوید: «در بختگان سرشاخه‌های زیادی داشتیم و رود کر، دومین رودخانه بزرگ استان فارس هم در طول سالیان متمادی به کم‌آبی و خشکی گسترده دچار شد. یکی از دلایل این اتفاق برداشت‌های مستمر از آب‌های زیرزمینی در آن محدوده بود. همین باعث شد تا در سال ۲۰۰۴ تالاب بختگان نیز رو به خشکی برود.»

او با تأکید بر اینکه یکی از اصلی‌ترین تبعات استفاده بی‌اندازه از منابع آب زیرزمینی خشک‌شدن منابع آب سطحی است، افزود: «من سال‌ها درباره بختگان تحقیق کردم و باید بگویم که در این منطقه ۵۲ هزار حلقه چاه داریم. سه سد سیوند، ملاصدرا و درودزن نیز اگر کاملاً پر شوند، باز هم چهار برابر آن برداشت از منابع آب زیرزمینی وجود دارد.»

زارعی می‌گوید فرونشست زمین در سال‌های اخیر به‌عنوان یکی از دلایل اصلی برداشت از آب‌های زیرزمینی عنوان شده و این اتفاق در‌حالی‌است که خشک‌شدن رودخانه‌ها از جمله دیگر دلایل اصلی این اضافه‌برداشت است: «قنات‌ها و چشمه‌های بسیاری در این راه خشک شدند و برداشت برای کشاورزی در بسیاری از مناطق از جمله دلایل حفر چاه‌ها بوده است. کشاورزی در نقاطی که نباید اتفاق می‌افتاد، با سماجت رخ داد و هنوز هم وزارت جهاد کشاورزی و نیرو نتوانسته‌اند در این راه برخورد درست و منطقی پیش بگیرند و به نتیجه‌ای برسند که مناسب وضعیت کشور باشد.»

این استاد حوزه آب معتقد است اتفاقی که طی حدود سه دهه در کشور رخ داده، یک شبه درست نخواهد شد و با وجود سیاست‌های حاکم، نمی‌توانیم شاهد اتفاق خوبی در آینده باشیم: «ما شاهد چندین سال تخریب منابع آب کشور بودیم و در سال‌های اخیر کم‌کم شاهد مضرات این اتفاقات هستیم. چشمه‌ها و قنات‌های بسیاری خشک شدند و آمار فرونشست هم به نسبت جهانی در وضعیت بسیار خطرناکی است. همه اینها یعنی باید چندین سال با درایت و آگاهی به وضعیت آب در ایران پرداخت، در غیر این صورت نمی‌توان امیدوار بود.»