عامل انسانی در اتلاف آب‌های زیرزمینی+نمودار

مطلب زیر، تلخیص و برداشتی از تحقیقات

3 پژوهشگر ایرانی ساکن آمریکا به اسامی سمانه اشرف، علی ناظمی و امیر آقا‌کوچک

در مورد «اثرات خشکسالی و دخالت‌های انسانی در اتلاف آب‌های زیرزمینی ایران» است

که در مجله Nature چاپ گردید و در دو شماره به خوانندگان تقدیم می‌شود.

اخبار سبز کشاورزی ؛ استفاده همه‌جانبه از آب‌های 30 حوضه اصلی و 478 حوضه‌های فرعی، موجب اتلاف بخش عظیمی از آب‌های زیرزمینی در سرتاسر کشور گردیده و عوامل طبیعی و انسانی طی یک دوره 14 ساله(2015-2002) به‌شدت آن را تحت‌تاثیر قرار داده است.

تداوم مدیریت ناپایدار منابع آب زیرزمینی می‌تواند به اثرات منفی غیرقابل برگشتی بر روی اراضی، محیط زیست، تهدید منابع آب، تولید غذا و امنیت اجتماعی، اقتصادی منجر شود.

منابع آب شیرین زیرزمینی برای تامین 36 درصد از آب‌های آشامیدنی و 42 درصد آب کشاورزی در جهان مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند. طبیعتا آب‌های زیرزمینی نسبت به ناپایداری و تغییر وضعیت یافتن در شرایط آب و هوایی بسیار حساس هستند که به عنوان مثال، افزایش تبخیر به دلیل بالا رفتن درجه حرارت می‌تواند باعث تخلیه آب‌های زیرزمینی شود. استخراج آب‌های منابع زیرزمینی در سال‌های اخیر، به دلیل افزایش جمعیت و ضرورت تولید موادغذایی بیشتر به‌طور سرانه افزایش یافته که این موضوع در کشور ایران نیز مصداق کامل دارد.

علی‌رغم فشارهای کنونی بر منابع آب‌های زیرزمینی، آن‌ها نقش تعیین‌کننده‌ای بر حفظ امنیت آب دارند. یک‌سوم از جمعیت جهان در حال حاضر در مناطق با تنش آبی زندگی می‌کنند که شامل مناطق نیمه‌خشک آسیا، خاورمیانه، شمال آفریقا و کشورهای اطراف مدیترانه است.

در برخی از این مناطق، منابع زیرزمینی آب تنها امکان در دسترس بودن برای ساکنان این مناطق را دارد. از آن‌جایی که مصرف آب در چنین حوزه‌هایی اساسا برای تولید غذا مورد استفاده قرار می‌گیرد، در دسترس بودن این آب‌ها و امنیت غذایی، رابطه‌ای مستقیم با یکدیگر دارند که به عنوان مثال، 85 درصد از آب منابع زیرزمینی در خاورمیانه برای تولید غذا مصرف می‌شود.

ایران از آن دسته کشورهایی است که خشکسالی‌های طبیعی آن با رشد سریع اجتماعی اقتصادی آمیخته شده و تقاضا برای آب در بخش کشاورزی با ناپایداری اراضی و مدیریت آب همراه گردیده است. بر اساس نتایج به دست آمده، طی 14 سال مذکور، در حدود 74 کیلومتر مکعب آب ضایع گردیده که 6/1 برابر بیش از ذخیره آب دریاچه ارومیه است که ششمین دریاچه نمک بر روی کره زمین به شمار می‌رود. طی دوره زمانی فوق در تمامی حوزه‌های آبی بین 20 تا 2600 درصد کاهش ذخایر آبی رخ داده که بدترین آن در حوزه دریاچه نمک که 26 درصد از جمعیت کشور را در خود جای داده، اتفاق افتاده است.

در حوزه بختگان(اصفهان) کاهش منابع آب زیرزمینی شرایطی فاجعه‌بار داشته، به گونه‌ای که این کاهش به 2600 درصد رسیده است(قطعا این کاهش منابع آبی، عاملی مهم در نشست اراضی تمام استان اصفهان است).

در تصاویر شماره 1 و 2، معلوم گردیده که بیشترین اتلاف آب در حوزه‌های غرب، جنوب‌غربی و شمال‌شرقی ایران رخ داده که دو محصول اصلی یعنی گندم و جو با آب‌های زیرزمینی آبیاری شده‌اند.

به عنوان مثال حوزه کرخه که سبد غذایی ایران بوده و 9 درصد از کل اراضی آبی کشور در آن‌جا قرار دارند و تقریبا 11 درصد از گندم کشور در آن حوزه تولید می‌شود، طی این 14 سال، یک کاهش 08/0 کیلومتر مکعب از آب را به‌طور سالیانه تجربه نموده است. همچنین در حوزه آبی کارون نیز استفاده از آب‌های زیرزمینی، سهم قابل توجهی از آب آبیاری مزارع را به خود اختصاص داده است.

تحلیل

از اوایل قرن بیستم، سرزمین ایران تحت شرایط خشکی درازمدتی بوده و نشان می‌دهد که در این دوره زمانی تعداد زیادی از دریاچه‌ها و مرداب‌های آن محو شده‌اند. همانطور که در مورد آب‌های سطحی دیده شده، عامل چنین سرنوشتی برای آب‌های زیرزمینی نیز انسان است که دلیل آن نداشتن نگرش درازمدت و مدیریت پایدار در زمینه‌های خاک و آب است.

تعداد چاه‌های ثبت شده از 460 هزار حلقه در سال 2002(1381) به 794 هزار حلقه در سال 2015(1394) افزایش یافته که یکی از عوامل عمده مکش آب‌های زیرزمینی است. علی‌رغم تغییر در تعداد چاه‌ها در بازه زمانی مذکور، استخراج آب نیز از 30 حوزه آبی به 25 حوزه کاهش یافته که ناشی از غیرقابل برداشت بودن آب از منابع زیرزمینی است.

هر چند اتلاف آب‌ها توسط عامل انسانی گسترده و وسیع است، اما خشکسالی‌ها نیز بر آن موثر بوده است. طی زمان 14 ساله فوق، 3 دوره تر سالی(5 سال)، خشکسالی(5 سال) و نرمال (4 سال) اتفاق افتاده که در دوره ترسالی، مقداری از نزولات توانسته به‌طور نسبی کمبود منابع زیرزمینی را جبران نماید. اما تعداد چاه‌ها در این بازه زمانی رو به افزایش بوده و برداشت آب به شدت سیر صعودی داشته که نتیجه آن کاهش سریع آب‌های زیرزمینی بوده است.

این موضوع، روند فشار بیش از حد بر ذخایر آب زیرزمینی را که نتیجه تهاجم انسانی بر این منابع از سال‌های گذشته است، نشان می‌دهد. نکته مهم در اینجا بر هم خوردن امکان جبران نمودن آب‌های برداشت شده است، چرا که استخراج آب، بیش از میزان ورود آن به سفره‌های زیرزمینی بوده است. طی 14 سال فوق الذکر، 12 حوزه از 30 حوزه آبی بدون آن که امکان جبران آب‌های برداشت شده راحتی در یک سال داشته باشند به‌طور مستمر تحت فشار بوده‌اند.

ماهنامه دام و کشت و صنعت - شماره ۲۷۴- اردیبهشت ۱۴۰۲