شاه بلوط گیلان در آستانه انقراض

درخت شاه بلوط گونه اقتصادی و پربازده جنگل های هیرکانی به ویژه در منطقه گیلان است که طی سال های اخیر به شدت در معرض خطر انقراض قرار گرفته و عرصه های وسیعی از رویشگاه های مادری آن به علت سوء مدیریت نابود شده اند.

به گزارش اخبار سبز کشاورزی ؛ گیاه شاه بلوط جزو گونه های درختی با پراکنش محدود در جنگل های شمال ایران بوده که تعداد آن در رویشگاه های مادری به شدت در حال کاهش است.

جنگل ها به عنوان یکی از مهمترین نظام هاي حیات بخش، جایگاه انکارناپذیري در تأمین رفاه و آسایش و سعادتمندي جوامع بشري دارند. وجود منافع متعدد و متنوع اقتصادي و زیست محیطی در پیکره این منابع ارزشمند، تکیه گاه مطمئن و استواري براي تداوم و ارتقاي زیست جانوران و به ویژه انسان فرآهم آورده و متضمن شکوفایی حیات بشر و توسعه پایدار است.

بیشتر بخوانید: بلوط‌های هیرکانی روی خط نابودی

افزایش روز افزون تقاضا براي چوب فشار زیادي به جنگل ها وارد می آورد و باعث افزایش نگرانی ها درباره سوء استفاده از جنگل، کاهش تنوع زیستی و انقراض گونه های با ارزش می شود. انقراض بر پایداري تولید، حفظ اکوسیستم و خدمات جنگل اثر زیان باری داشته و مدیریت جنگل را با مشکلات فرآوانی مواجه می کند. جهت جلوگیري از انقراض و تخریب هایی که به علل مختلف در جنگل هاي جهان اتفاق افتاده است، بسیاري از کشورها اقدام به کاشت درختان جنگلی و احیای گونه های در حال نابودی کرده اند.

درخت شاه بلوط به عنوان یک گونه جنگلی بومی، ارزشمند و نادر به طور طبیعی در برخی از رویشگاه هاي جنگلی استان گیلان می روید. این رویشگاه ها فاقد زادآوري طبیعی و با مشکلات عدیده اجتماعی و اقتصادي نظیر چراي دام مواجه هستند، به طوري که تیپ خالص شاه بلوط طی سال های اخیر به حداقل مقدار سطح کاهش یافته و از تعداد در هکتار این گونه در کل رویشگاه کاسته شده است.

درخت شاه بلوط در حال کاهش و گونه هاي مهاجم در حال افزایش هستند

نتایج حاصل از آمار برداري ها نشان می دهد که درخت شاه بلوط در حال کاهش و گونه هاي مهاجم در حال افزایش هستند و به تدریج با تخریب رویشگاه بر تنوع گونه هاي علفی افزوده می شود. بنابراین تلاش براي حفظ و توسعه این گونه ارزشمند امري ضروري است و احیای آن باید در توسعه جنگل هاي تخریب یافته مدنظر مسئولین و سازمان های مردم نهاد قرار گیرد.

ویژگی های گیاهشناسی شاه بلوط

شاه بلوط از جنس Castanea و متعلق به خانواده Fagaceae است. این گیاه در جهان دارای حدود دوازده گونه بوده که گونه Castanea sativa Mill از سایر گونه ها معروف تر است و در ایران یافت می شود.

شاه بلوط گونه ای درختی بوده و دارای ارتفاعی حدود 25 الی 40 متر است. پوست تنه آن در آغاز صاف بوده و با گذشت زمان شکاف دار می شود. برگ ها خزان کننده، ساده، متناوب و متراکم اند. گلها تک پایه، بی گلبرگ، گل هاي نر به صورت شاتون استوانه اي افراشته، گل هاي ماده معمولاً به صورت سه تایی در گریبان پاي شاتون نر مجتمع اند.

میوه درشت، قهوه ای رنگ، معمولاً به تعداد یک تا سه و ندرتاً پنج تا 7 عدد در گریبانی قرار دارند که با دو تا چهار دریچه گشوده می شود و داراي خارهاي کوچک است. طول عمر این درخت به بیش از هزار سال می رسد.

موارد مصرف شاه بلوط

درخت شاه بلوط از جنبه چشم انداز و تولیدات چندگانه ارزش اقتصادي بسیاري بالایی دارد. بذر آن خوراکی بوده و داراي عناصر غذایی فرآوانی است. چوب آن مقاومت زیادي به پوسیدگی داشته، لذا در صنعت ساختمان سازي و ساخت لوازم منزل کاربرد قابل توجهی دارد. از این گیاه در طب سنتی نیز بهره گرفته می شود.

میوه شاه بلوط در دنیا به صورت آب پز، بخار پز و خام مصرف می شود

دکتر ابراهیم آذرپور عضو انجمن علمی آموزش محیط زیست و توسعه پایدار ایران با اشاره به اینکه میوه شاه بلوط در دنیا به سه صورت آب پز، بخار پز و خام مصرف می شود، اظهار کرد: این میوه برای کاهش چربی و کلسترول خون، تنظیم تعادل عصبی، درمان کم خونی، زخم معده، بیماری ‌های قلبی عروقی و پیشگیری از برخی سرطان ‌ها مفید است.

وی در ادامه تصریح کرد: در طب سنتی از برگ ها و پوست شاه بلوط برای درمان برونشیت، اسهال، سیاه سرفه، تب و بواسیر استفاده می ‌شود.

پراکنش شاه بلوط در سطح جهان

انتشار شاه بلوط در جهان مختص قاره اروپا، شمال آفریقا و قسمتی از قاره آسیا است. این گونه در کشورهایی که داراي مناطق معتدل مدیترانه اي هستند، عمدتاً مناطق جنوبی اروپا و در عرض جغرافیایی 33 تا 45 درجه شمالی شامل فرانسه، اسپانیا، ایتالیا، یونان، پرتغال، بلغارستان، شرق و جنوب کرواسی، ترکیه، قفقاز، ایران، شمال قبرس، الجزیره، مراکش و سوریه می روید. عرض 50 درجه شمالی مرز میوه دهی شاه بلوط محسوب شده و بعد از آن اگرچه این درخت می روید ولی قادر به میوه دهی نیست.

پراکنش شاه بلوط در سطح ایران

رویشگاه هاي طبیعی این درخت در ایران مختص استان گیلان است. شاه بلوط در استان گیلان داراي چهار رویشگاه اصلی به نام هاي ویسرد به مساحت حدود 400 هکتار (اصلی ترین رویشگاه)، رویشگاه هاي پراکنده سیاه مزگی، قلعه رودخان و شفارود بوده که تقریباً در فاصله نزدیک به هم قرار دارند. رویشگاه هاي مذکور در حقیقت فاقد زادآوري طبیعی و در معرض تخریب هستند.

روستای شاه بلوط محله واقع در دهستان بازکیاگوراب شهرستان لاهیجان از دیگر رویشگاه های مهم شاه بلوط در گیلان بوده که هم اکنون تعداد انگشت شماری از این درخت در آن وجود دارد. کلیه رویشگاه ها با چراي دام، آفات، بیماری و تخریب رویشگاه مواجه بوده و به مرور از تعداد در هکتار این گونه در کل رویشگاه کاسته شده است.

آتشک عامل اصلی انقراض شاه بلوط گیلان

این گونه درختی از دو بیماري عمده شامل زنگ زدگی (Ink) و سوختگی یا آتشک رنج می برد که به ترتیب در اثر قارچ هاي Phytophthora ssp. و Cryphonectria parasitica (Murr.) Barr. ایجاد می شوند. حدود سی سال است که بیماري آتشک در رویشگاه ویسرود مشهود بوده و طی سال هاي اخیر گسترش آن در گیلان از مهمترین معضلات پیش روی این درختان محسوب می شود.

عضو انجمن علمی آموزش محیط زیست و توسعه پایدار ایران با اشاره به نابودی سطح وسیعی از رویشگاه های شاه بلوط گیلان تصریح کرد: علت اصلی تخریب این رویشگاه ها، شیوع بیماری آتشک بوده که بسیاری از درختان شاه بلوط را مبتلا ساخته است.

وی با بیان اینکه بیماری آتشک، جوانه‌ ها، ساقه ‌ها و شاخه‌ های درختان را در هر اندازه ‌ای که باشند آلوده می ‌کند، خاطرنشان کرد: کنترل مکانیکی سرشاخه‌ ها و شاخه ‌های خشک و آلوده (دارای آلودگی بین 10 تا 50 درصد)، قطع و انهدام درختان بیمار (آلودگی بین 60 تا 90 درصد)، و کنترل شیمیایی و بیولوژیکی از جمله راه های مبارزه با آن است.

آذرپور انتخاب مناطق مناسب کاشت و شناسایی ارقام مقاوم به کمک مهندسی ژنتیک و فناوری زیستی را از راه های پیشگیری از بروز این بیماری ذکر کرد و افزود: تکثیر به کمک فن کشت بافت می تواند چشم انداز مطلوبی را برای این گونه ارزشمند و اقتصادی گیلان فراهم آورد.

لزوم احیای شاه بلوط گیلان

عملکرد میوه شاه بلوط در جهان بین 2200 تا بیش از 4500 کیلوگرم در هکتار است. در حالی که آمارهای ارائه شده در ایران اختلاف بسیار فاحشی را در مقایسه با عملکرد جهانی از خود نشان می دهند.

برای مثال، با وجود ۲۰۰ بهره بردار از حدود 400 هکتار شاه بلوط زار جنگلی و پراکنده ویسرود تنها حدود ۳۰ تن میوه در سال برداشت می شود. این امر نشان از عدم برنامه ریزی منسجم نهادهای مسئول جهت حفظ و بهره برداری از این گونه اقتصادی است. لذا در صورت ادامه روند حاضر به زودی شاهد انقراض این گونه از اکوسیستم های جنگلی هیرکانی خواهیم بود.

دکتر محمد کریم معتمد عضو هیأت علمی دانشگاه گیلان در گفت و گو با خبرگزاری علم و فناوری، تکثیر شاه بلوط از طریق بذر یا ازدیاد از طریق غیرجنسی مانند پیوند یا قلمه را وقت گیر و توأم با مشکلات فرآوان دانست و گفت: هم اکنون مهمترین روشی که برای ازدیاد این گیاه مورد استفاده قرار می گیرد پیوند بوده که داراي معایب فراوانی است.

وی افزود: زخمی که در هنگام پیوند روي درخت پایه ایجاد می شود قادر است مدخل ورود انواع عوامل بیماريزا باشد یا اینکه بین درخت پایه و پیوندک ناسازگاری به وجود آید.

معتمد استفاده از فن کشت بافت و ریزازدیادي را مناسب ترین روش برای تولید حداکثری نهال شاه بلوط ذکر کرد و یادآور شد: با به کارگیری این روش می توان در کوتاه ترین زمان ممکن و با بیشترین تعداد و حتی در هر فصلی از سال به تکثیر این درختان پرداخت.

گفتنی است با اجرای راهکارهایی از قبیل ایجاد عرصه های جنگلی دست کاشت، استفاده از ارقام اصلاح شده و مقاوم در برابر انواع آفات، بیماری ها و تنش های غیرزیستی، مدیریت به هنگام آفات و بیماری های ویژه از قبیل آتشک، و نیز کاربرد روش های نوین و سریع ازدیاد از قبیل کشت بافت می توان گام های موثری را در جهت جلوگیری از نابودی درختان شاه بلوط گیلان برداشت.

منبع علم و فناوری از گیلان