به مناسبت روز ملی دماوند‎

کوه هزار زخم

۱۳ تیر را در تقویم رسمی کشور به‌نام روز ملی «دماوند» ثبت کرده‌اند؛ روزی برای توجه دادن به اهمیت این قله. اما گویی هیچ‌کس، از خود نپرسیده قرار است به چه چیز این قله اهمیت داده شود؟

اخبار سبز کشاورزی ؛ به داستان و قصه‌هایی که قرن‌ها از او شنیده‌ایم؟ از به بند کشیدن ضحاک یا از دیوان داستان جمشید؟ شاید از سرگردانی آرش در دامنه‌های برف‌گیرش وقتی قرار بود به یک تیر، سرنوشت سرحدات کشور را معین کند؟ از نماد مقاومت بودنش در ادبیات مبارزه‌ عصر مشروطه یا آنچه به‌نام میراث طبیعی می‌شناسیم: «بلندترین قله ایران». شاید هم توجه به یخچال‌هایی که چندسالی‌ است سیلاب شده و بر کوهپایه روان می‌شود. همه‌ این‌ها دماوند است.

بیشتر بخوانید: روز ملی دماوند؛ تیرگانِ کوه و آب

حتی قلب گداخته و آتشفشانیِ آن. اما گویی هیچ‌کس نمی‌داند این‌ روزها در قله چه خبر است و آن ارتفاع مهیب کی گدازه‌های آتشفشان را دوباره روان می‌کند، یا آن گردنه‌های برفی آیا هنوز می‌تواند دوام داشته باشد؟

انگار همان‌قدر که نقش او را در شکل‌گیری داستان‌ها و ریشه‌های هویتمان فراموش کرده‌ایم، از یاد برده‌ایم که قله، یک آتشفشان است که هرگز نام «خاموش» بر آن گذاشته نشد، یا این گردنه‌های سراسر برف و یخ، می‌تواند روزی که شاید دور نباشد، فاجعه‌ای مهیب نه فقط در دامنه، بلکه در منطقه‌ وسیعی از تهران، مازندران و حتی گلستان به بار آورد.

با وجود اینکه گاه و بیگاه برخی نهادها سراغی از دماوند می‌گیرند، اما بررسی‌ها نشان می‌دهد طی چهاردهه‌ گذشته، جز مطالعات هواشناسی، هیچ مطالعه دیگری بر مخاطرات احتمالی و وضعیت فعلی آتشفشانی که «خاموش» نیست، انجام نشده است. موضوعی که برخی آن را به نبود اعتبار نسبت می‌دهند و برخی به بی‌اهمیتی دولت نسبت به آن. اما آنچه عموم کارشناسان بر آن اتفاق نظر دارند، وضعیت شکننده این کوه با یخچال‌های طبیعی‌اش است که تحت عوامل انسانی و تغییراقلیم در حال نابودی است. نابودی‌ای که می‌تواند انسان را در محیط پیرامونش به کام مرگ بکشاند، مانند آنچه بر سر روستاهای دره‌های دماوند در سیلاب‌های یک‌دهه‌ اخیر آمد.

طی ۱۰ سال گذشته ۳ سیل مهیب در دامنه‌های دماوند توجه‌ها را به بخش دیگری از موضوعات این قله، به جز «صعود» جلب کرد. در دماوند چه اتفاقی در شرف وقوع بود. پیشتر و در دهه‌ ۱۳۸۰ نیز یک‌بار وقوع زلزله در این منطقه شایعاتی از فعا‌ل‌شدن آتشفشان مطرح کرده بود.

شایعه‌ای که بلافاصله رد شد. اما وقتی در شهریور ۱۳۹۷ بی‌ هیچ بارشی، در دره‌ «گزنک» سیل مهیبی به راه افتاد که خانه‌ها را از جا بلند می‌کرد، همه باور کردند در دماوند اتفاقاتی می‌افتد که از آن بی‌خبریم و برای رویایی با آن آماده نیستیم. اتفاقی که بار دیگر در مرداد ۱۴۰۱ تکرار شد. سؤال مهم این بود: «وقتی پایش و مطالعه‌ای بر این قله وجود ندارد، چگونه پی به وضعیت آن ببریم؟» و انگار تنها جواب موجود این بود: «دماوند آنقدرها هم که می‌گویند، در خواب و آرام نیست.»

اثر تغییر اقلیم مسجل است

رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور تأیید می‌کند که نخستین اتفاقی که باید در دماوند به‌دنبال آن باشیم، اتفاقات ناشی از تغییراقلیم است. به گفته‌ «احد وظیفه» سیل تابستان ۱۳۹۷ که بدون حتی یک قطره بارش جاری شد، مؤید این موضوع است: «ازآنجاکه مطالعه‌ دقیقی در حوزه‌ دماوند انجام نمی‌شود، نمی‌توان در مورد همه‌ سیلاب‌های اتفاق‌افتاده طی ۱۰ سال اخیر با قطعیت نظر داد. اما به‌شکل مشخص، سیلاب دره‌ گزنک که اگر تصاویر و فیلم‌های آن را به خاطر بیاورید بسیار مهیب بود، مسئله‌ اثر تغییراقلیم بر کوه دماوند را تأیید می‌کند. بنابراین، می‌توانیم انتظار داشته باشیم که با تداوم آب‌شدن یخ‌های دماوند باز هم شاهد این سیلاب‌ها خواهیم بود. اما در مورد اینکه چه عوامل جانبی، ‌‌مانند افزایش دمای قله، افزایش خروج گاز و مانند آن می‌تواند در این اتفاقات مؤثر باشد، موضوعی است که نیازمند پایش و مطالعه‌ دقیق است.»

«رضا شهبازی» مدیرکل دفتر مخاطرات، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور، به «پیام ما» می‌گوید که مانند سال‌های قبل، برای پایش دماوند، در بر پاشنه‌ بی‌اعتباری می‌گردد: «شرایط چندان تغییری نکرده است و سازمان زمین‌شناسی هنوز موفق نشده است تا اعتباری در بودجه برای مطالعه‌ دقیق یا احداث ایستگاه‌های پایش در نظر بگیرد.»

رئیس گروه فناوری‌های نوین منابع و مصرف پژوهشکده‌ مطالعات منابع آب: شاید نتوانیم به قطع بگوییم این درصد از مخاطراتی که دماوند در معرض آن است، مربوط به انسان است و این درصد مربوط به تغییر اقلیم؛ اما می‌توانیم به قطع بگوییم اثر انسان بسیار قابل توجه است

با دماوند چه می‌کنیم؟

موضوعی که «همایون خوشروان»، زمین‌شناس نیز بر آن صحه می‌گذارد: «اگر به سیاست‌ها و اولویت‌های دولت در اختصاص بودجه نگاه کنید، خواهید دید که طبیعی است سهمی به دماوند نرسد و حتی اگر قوانین و برنامه‌های بالادستی را هم نگاه کنید اصلاً نگاهی به این مسئله ندارند. ممکن است بتوانید موارد جزئی در سازمان مدیریت بحران کشور پیدا کنید.»

خوشروان فکر می‌کند که اگرچه دماوند درصورت فعال‌شدن دوباره می‌تواند تهدیدهای سنگینی برای بخش وسیعی از ایران داشته باشد، اما آنچه حالا در درجه اهمیت قرار دارد، مخاطراتی است که انسان برای دماوند ایجاد می‌کند و در نبود نظارت، مطالعه و پایش، حتی میزان تخریب‌های شکل‌گرفته نیز معین نیست. تخریب‌هایی که اثرات سوء ناشی از آن یک‌بار دیگر به سوی ما برمی‌گردد: «دخل و تصرف و آلودگی‌های قله‌ دماوند بر اثر فعالیت‌های انسانی در دماوند بسیار زیاد است و همچنین طیف گسترده‌ای را در برمی‌گیرد. از گردشگری بی‌ضابطه که انبوهی از زباله را بر پیکر دماوند رها می‌کند تا برداشت‌های بی‌رویه‌ معدنی از دهانه‌ آتشفشان.»

یک زمین‌شناس: اگر به سیاست‌ها و اولویت‌های دولت در اختصاص بودجه نگاه کنید، خواهید دید که طبیعی است سهمی به دماوند نرسد و حتی اگر قوانین و برنامه‌‍های بالادستی را هم نگاه کنید، اصلاً نگاهی به این مسئله ندارند. ممکن است بتوانید موارد جزئی در سازمان مدیریت بحران کشور پیدا کنید

به گفته‌ او، رد پای گردشگرانی که بی هیچ ساختار مستقری به قله می‌روند تا کوهنوردان غیر‌حرفه‌ای که بدون شناخت و آموزش برای صعود از گردنه‌های خطرناک استفاده می‌کنند، به وضوح آشکار است؛ اما مقرراتی برای جلوگیری از آن وجود ندارد. مسئله‌ای که انباشت قابل‌توجهی از زباله را در دماوند رقم زده است. تا جایی که هر چندسال گروه‌ها و تشکل‌های محیط زیستی مانند رفتگران طبیعت باید به داد قله برسند و منطقه را تا حد توان زباله‌روبی کنند.

سال ۱۳۹۱، خبرهای مربوط به برداشت بی‌رویه‌ «پوکه‌های معدنی» به شکل جدی به خبرها وارد شد. بنابه اعلام رسمی سازمان صنعت معدن و تجارت که همان سال منتشر شده بود، روزانه ۵۰۰ کامیون پوکه‌ معدنی از دماوند برداشت می‌شود. اتفاقی که به گواه اخبار و اظهارنظر‌های رسمی مسئولان تا نیمه‌ دهه‌ نود نیز با همین شدت ادامه داشت. مرداد ۱۳۹۵، رئیس گروه پارک‌های ملی و آثار طبیعی-ملی وقت سازمان حفاظت محیط زیست کشور اعلام کرده بود: «برداشت منسوخ‌شده‌ پوکه‌های معدنی، مرگ تدریجی کوه پرصلابت دماوند را رقم زده است.»

با وجود حجم قابل توجهی از هشدارها نسبت به این موضوع، بعد از یک‌دهه از علنی‌شدن رسمی این برداشت‌های معدنی، سال ۱۴۰۰ «حسینعلی ابراهیمی کارنامی»، مدیرکل حفاظت محیط زیست مازندران اعلام کرد: «همه‌ معادن موجود در ارتفاع بیش از یک‌هزار و ۸۰۰ متر دماوند تعطیل شده‌اند و هیچ برداشت معدنی در این قله انجام نمی‌شود.»

خبری که به گفته‌ خوشروان، چندان به واقعیت نزدیک نیست: «کوهنوردان می‌توانند جزئی‌ترین اطلاعاتی که نیاز دارید را به شما بدهند. آنان به‌خوبی شاهد اتفاقات دماوند، چادرهایی که احداث می‌شود و نخاله‌هایی که به‌جای می‌ماند، هستند.»

یخچال‌های دماوند رو به نابودی

اما اینها همه تهدیدهایی نیست که دماوند را تهدید می‌کند. «نعمت‌الله کریمی»، رئیس گروه فناوری‌های نوین منابع و مصرف پژوهشکده‌ مطالعات منابع آب، معتقد است که نمی‌توان عامل تغییراقلیم در دماوند را ندیده گرفت. اگرچه نمی‌‌شود تعیین کرد که در تخریب مرتفع‌ترین یخچال‌های کشور، یعنی یخچال‌های دماوند، چه سهمی به تخریب انسان تعلق می‌گیرد و چه سهمی به تغییراقلیم: «همان‌طور که پیشتر و در مورد همه‌ یخچال‌های کشور توضیح داده‌ام، میانگین سالانه ۲۵ سانتی‌متر از ضخامت یخچال‌های دائم ما کم می‌شود و در صورت تعدیل نشدن این شرایط ما تا ۱۰۰ سال دیگر یخچالی نداریم و دماوند نیز از این قاعده مستثنی نیست.»

مرکز تحقیقات آب، زیر نظر وزارت نیرو، گویی تنها نهادی است که بر دماوند مطالعه می‌‎کند. به گفته‌ کریمی، مطالعه روی دماوند نشان از وجود فاکتورهای دیگری در تخریب و آلودگی دارد و رد پای انسان را بسیار پررنگ نشان می‌دهد: « تخریب‌های انسانی به چند دسته هستند، مانند آنچه رد و اثر گردشگری بی‌ضابطه در این منطقه و البته مانند بسیاری یخچال‌های دیگر است، بخشی مربوط به فعالیت‌های صنعتی می‌شود و برخی هم مربوط به آلودگی‌های محیطی. نباید فراموش کنیم که ما وقتی از اثرات تغییراقلیم حرف می‌زنیم، از تشدید شدن آن هم، باتوجه‌به فعالیت‌های انسانی حرف می‌زنیم. بنابراین، گرچه شاید نتوانیم به قطع بگوییم این درصد از مخاطراتی که دماوند در معرض آن است، مربوط به انسان است و این درصد مربوط به تغییراقلیم. اما می‌توانیم به قطع بگوییم اثر انسان بسیار قابل توجه است.»

اعتبار آبخیزداری برای امسال

باوجوداین، آنچه در حقیقت اتفاق افتاده و می‌افتد، این است که عواقب آسیب‌های دماوند، به انسان برمی‌گردد مانند آنچه سیلاب‌های ناشی از ذوب‌شدن برف و یخ است. اینجاست که باید سراغ سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری کشور را گرفت. برای دماوند چه کرده‌اند؟

«ضیا نصرتی»، معاون آبخیزداری اداره‌کل منابع‌طبیعی و آبخیزداری استان تهران می‌گوید که برای دماوند در دوره‌های مختلف و بخش‌های مختلف عملیات آبخیزداری انجام شده است، اما برای تکمیل طرح‌ها و برنامه‌ها نیاز به اعتبار است: «ما در همه‌ حوزه‌های آبخیز، عملیات آبخیزداری به‌شکل‌های بیولوژیک یا مکانیکی و سازه‌ای انجام می‌دهیم. ممکن است برخی آن‌ها را کم و ناکافی ارزیابی کنند؛ اما دقیقاً در مورد دماوند، برای امسال اعتبار تعیین شده است و اقدامات آبخیزداری ادامه پیدا خواهد کرد.»

به نظر می‌رسد اما برنامه‌ ویژه یا مدونی برای دماوند وجود ندارد؛ نه در این بخش که بدانیم قله از نظر فعالیت در چه موقعیتی است و نه در بخشی که بتوانیم اثرات مخرب خودمان را شناسایی و تعدیل کنیم. بیراه نیست اگر باتوجه‌به تجربه‌ یک‌دهه‌ گذشته بگوییم رفتار این قله‌ رفیع، می‌تواند منجر به فاجعه‌ای شود که انتظارش را نداشتیم.