رویای بازگشت به معماری کهن ایرانی

هفته‌نامه تایم در مقاله‌ای از ظرفیت معماری ایران برای سازگاری در برابر گرمای جهانی سخن گفته اما این ایده چقدر عملی است؟

اخبار سبز کشاورزی ؛ دمای هوای قاره سبز سه روز پیش به ۴۷ درجه رسید و آمریکا هم در همین هفته موج گرما را تا ۳۸ درجه تجربه کرد. دمایی که برای این دو قاره به شکل تاریخی بی‌سابقه توصیف شد و بسیاری را گرمازده راهی بیمارستان کرد.

این در حالی است که اقلیم‌های گرم و خشکی مثل ایران، مردم سال‌هاست که در دمای بالای هوا نه فقط زندگی کرده بلکه تا امروز دوام آورده‌اند. اما راز حیات در اقلیمی که دمای هوای تا ۴۹ و حتی بیش از ۵۰ درجه را تحمل می‌کند، چیست؟

بیشتر بخوانید: بادگیرهای یزد، نماد معماری اقلیم محور

گزارش نشریه آمریکایی تایم در هفته اخیر راه مقابله با بحران تغییر اقلیم را بازگشت به معماری خاورمیانه به ویژه ایران معرفی کرده است.

معماران اما معتقدند که چنین اجرایی نه فقط در سطح جهان بلکه در ایران نیز شدنی نیست چرا که معماری برآمده از فرهنگ است و جبر تاریخ و اقتصاد دیگر اجازه اجرای تاریخ را نخواهد داد.

حالا که از ساخته شدن آخرین بنایی که در ایران به سبک و سیاق معماری مناطق خشک و کویری با بادگیر‌های بلند و سقف‌های گنبدی احتمالا بیش از یک قرن می‌گذرد، موج شدید گرما در آمریکا و اروپا یک پژوهشگران معماری را به این فکر وا داشته که به جای استفاده دستگاه‌های تهویه مطبوع به معماری ایرانی بازگردند.

شدت گرفتن موج‌های گرما در سال‌های اخیر، بسیاری از آمریکاییان و اروپایی‌ها را به سمت استفاده از دستگاه‌های تهویه مطبوع سوق داده است.

دستگاه‌هایی که به استناد از برخی پژوهش‌ها، تقریبا سالانه تقریبا ۴ درصد از انتشار کربن جهانی به گردن آن‌هاست. این رقم برابر تولید سالی ۱ میلیون و ۹۵۰ تن گاز دی اکسید کربن در سراسر جهان است.

همچنین از آنجایی که برق در این کشورها بسیار گران است، استفاده از دستگاه‌های سرمایشی برای افراد کم درآمد مقرون به صرفه نیست. این وضعیت که مردم جهان را کلافه کرده و پژوهشگران را به فکر چاره انداخته است.

جان اونیانگو، استاد دانشکده معماری دانشگاه نوتردام در آخرین پژوهشش اجرای معماری کهن ایرانی را به دلیل ویژگی‌‌های منحصر به فردش که ساختمان‌ها را در برابر گرمای شدید مقاوم می‌کرد، راهکاری نجات بخش معرفی کرده است.

او پیشنهاد کرده که به جای اجرای طرح‌های پر هزینه، بهتر است از معماری سنتی شهرهای خاورمیانه الگو بگیریم. اما آیا این پیشنهاد شدنی است؟

معماری ایرانی به کار شهری چون هامبورگ نمی‌آید، بلکه مناسب مناطق صحرایی و کم‌آب است و نمی‌تواند راه حلی نجات بخشی برای مقابله با موج‌های شدید گرمایی باشد

معماری برآمده از فرهنگ است

بهروز مرباغی، عضو انجمن مفاخر معماری ایران معتقد است که معماری بیش از این که تابع اقلیم باشد از فرهنگ وام می‌گیرد. به گفته او معماری می‌تواند مسائل اقلیمی را هم حل ‌کند اما اسیر آن نیست.

او منظور خود را با مثالی توضیح می‌دهد: «ساختمان‌سازی با معماری متفاوت است. امروز می‌توانید با استفاده از تکنولوژی در صحرای سوزان عربستان، خانه‌ای تمام شیشه بسازید که داخلش خنک باشد، اما این معماری نیست. به همین خاطر زمانی که صحبت از معماری می‌شود، تعلق آن به فرهنگی خاص بیش از هر چیزی اهمیت دارد.»

او همچنین با مثالی درباره اینکه معماری تحت سلطه اقلیم نیست، اضافه می‌کند: «اگر به معماری بوشهر در اوایل قرن بیستم نگاه کنید، خانه‌ها پنجره رو به بیرون دارند. بنابراین اگر معماری تحت سلطه اقلیم بود نباید اینگونه ساخته می‌شدند. دلیل این سبک در بوشهر این بود که جامعه بوشهر یک جامعه بین‌المللی با ارتباطات زیاد بود و سبب می‌شد معماری باز داشته باشد.»

هیچ راه حل نجات‌بخشی در معماری وجود ندارد

تهران زمانی معماری خانه‌هایی با حیاط‌های بزرگ داشت که دورتادورش را اتاق‌هایی با سقف و دیوارهای بلند گرفته بودند. حیاطی که البته خودش روی زیرزمین بنا شده بود و یک متر از زمین فاصله داشت. در محله عودلاجان خانه‌های بسیاری به این شکل بودند.

این معماری زاویه تابش آفتاب در تابستان تهران را در نظر داشت و یک سایه‌سار می‌ساخت. تورج سالکی، استاد دانشگاه با یادآوری این معماری می‌گوید که چنین خانه‌ای را در سوئد یا پاریس نمی‌توان ساخت چرا که این معماری قابل تکرار نیست.

بهروز مرباغی، عضو انجمن مفاخر معماری ایران: معماری بیش از این که تابع اقلیم باشد از فرهنگ وام می‌گیرد

هر چند استاد دانشکده معماری دانشگاه نوتردام بازگشت به معماری خاورمیانه به‌ویژه یزد راهی پربازده و کم‌هزینه برای مقابله با گرمای شدید معرفی کرده اما این راهکار به عقیده این معمار و مرمتگر آثار باستانی، این راهکار نشدنی است:‌ «از قرن بیستم تا امروز هیچکس نتوانسته طرحی را پیشنهاد دهد که نجات‌بخش هر شهری باشد. یک بار لو کوربوزیه، معمار فرانسوی تلاش کرد اما او هم شکست خورد. چرا که از اساس مسئله معماری ارائه راه حل نیست و نمی‌توان با معماری پاسخ همه مشکلات را داد.»

به عقیده این استاد دانشگاه، بازگشت به معماری کهن ایرانی حتی در کشور خودمان هم دیگر شدنی نیست: «به علت گران شدن زمین، دیگر ساخت چنین بناهایی مقرون به صرفه نیست.»

معماری قابل تقلید نیست

معماران معقدند از آنجایی که معماری بر فرم، محتوا و عملکرد تکیه دارد، هیچ راهی به جز تکیه بر مواد تشکیل‌دهنده یک بنا در ساخت آن نداریم. سالکی با اشاره به این نکته می‌گوید:‌ «درست است که بادگیر از شاخص‌های مهم معماری ایرانی است و برای مناطق حاشیه کویر که آب کم و باد سوزان دارد به کار می‌آید. اما در شهر مرطوبی مثل لندن چطور می‌توان برای نجات زمین، بادگیر ساخت؟ معماری ایرانی به کار شهری چون هامبورگ نمی‌آید، بلکه مناسب مناطق صحرایی و کم‌آب است و نمی‌تواند راه حلی نجات بخشی برای مقابله با موج‌های شدید گرمایی باشد.»

علم از ما در برابر گرما محافظت می‌کند

به گفته او می‌توان فرض کرد که گزارش تایم درباره معماری ایرانی، اشاره به این دارد که معماری کشور ایران روزگاری مناسب و سازگار با اقلیم بوده و از این نظر یک نمونه است. اما امروز دیگر بازگشت به گذشته امکان‌پذیر نیست و به جز استفاده از راهکارهای علمی، راهی باقی نمانده است.

او به ضرورت استفاده از موادی که گرما را انتقال نمی‌دهند، تاکید می‌کند: «استفاده از بازیافت نخاله‌های ساختمانی به جای پودر برای ساخت آجر که فضای ساختمان را خنک‌تر می‌کند، می‌تواند راه خوبی باشد. همچنین استفاده از یونولیت که امروز در ساخت ساختمان‌ها کاربرد دارد، راهکار خوبی برای مقابله با گرما و هدر رفت انرژی است.»

او در ادامه به اهمیت استفاده از مصالح بومی در معماری ایرانی اشاره می‌کند و می‌گوید: «استفاده از مصالح بومی برای تبعیت از طبیعت است اما امروز استفاده از مصالح غیربومی تبلیغ می‌شود و کسی معمار خوب نام می‌گیرد که مصالحش را از چندین کیلومتر دورتر از محل ساخت بیاورد. به همین دلیل است که امروزه همه شهرهای گرم ما پر شده از سنگ‌های سنندج که اتفاقاً گرما را جذب می‌کند. با همه تغییرات ما از معماری ایرانی دور شدیم و اگر راه نجاتی وجود داشته باشد، ما آن را از دست داده‌ایم.»

سمیه لطفی - خبرنگار