وقتی جنگ آغاز می‌شود، نخستین قربانی، فرهنگ است!
میراث فرهنگی؛ گنجینه‌ای بی‌پناه در برابر تهدیدهای انسانی و طبیعی
میراث فرهنگی ایران در معرض تهدید جنگ و بی‌توجهی! نگاهی به چالش‌های حفاظت از آثار تاریخی در نشست تخصصی ایکوم، با تأکید بر ضرورت آموزش، ثبت بین‌المللی
تصور کنید راکت‌ها به سمت تاق‌بستان، این شاهکار ۱۷۰۰ ساله ساسانی نشانه رفته‌اند. تنها چند کیلومتر آن‌سوتر، پایگاه‌های نظامی قرار دارند. آیا این میراث جهانی در امان خواهد ماند؟ این سناریوی ترسناک، دغدغه اصلی کارشناسان در نشست تخصصی ایکوم بود؛ جایی که از "میراث فرهنگی به مثابه قلمروی بی‌دفاع" سخن گفتند.
تهدید دوگانه: جنگ و بی‌توجهی
در حالی که جامعه جهانی برای حفاظت از میراث فرهنگی پروتکل‌های سختگیرانه‌ای دارد، ایران با چالش‌های منحصربه‌فردی روبه‌روست:
-
تهدید نظامی: نزدیکی برخی محوطه‌های تاریخی به پایگاه‌های نظامی (مثل تاق‌بستان و پتروشیمی کرمانشاه)
-
حفاری‌های غیرمجاز: سالانه هزاران اثر تاریخی به دلیل ناآگاهی عمومی غارت می‌شوند.
-
تخریب توسعه‌محور: به گفته مهرداد ملک‌زاده، شهرداری اصفهان در ۴۰ سال اخیر بیش از صدام حسین به بافت تاریخی آسیب زده است!
راهکارهای فوری: از ثبت جهانی تا آموزش مردمی
۱. سپر آبی؛ آخرین سنگر حفاظت
معصومه مصلی، رئیس پژوهشکده باستان‌شناسی هشدار می‌دهد:
«ثبت آثار در فهرست ملی و سپر آبی یونسکو تنها راه نجات است. باید موقعیت تمام محوطه‌ها را به‌صورت GIS ثبت کنیم تا در جنگ‌ها تحت حمایت بین‌المللی قرار گیرند.»
۲. آموزش؛ سلاحی قدرتمندتر از توپ‌خانه
-
آموزش نظامیان: جلوگیری از هدف‌گیری ناخواسته محوطه‌های تاریخی
-
آگاهی‌بخشی به مردم: تبدیل هر ایرانی به «نگهبان میراث فرهنگی»
-
مستندسازی سه‌بعدی: اسکن دیجیتالی آثار برای بازسازی احتمالی
۳. عبرت‌گیری از تاریخ
ملک‌زاده مثال می‌زند: «موزه‌های برلین بخش‌های ویران‌شده در جنگ جهانی را حفظ کرده‌اند تا فاجعه جنگ را فراموش نکنیم. چرا ما از تجربه دیگران درس نمی‌گیریم؟»
سه گام طلایی برای نجات میراث فرهنگی
ملیحه مهدی‌آبادی برنامه عملیاتی را ترسیم می‌کند:
| مرحله | اقدامات کلیدی |
|---|---|
| پیش از بحران | دورکردن سایت‌های نظامی از محوطه‌های تاریخی - ثبت جهانی آثار |
| حین بحران | انتقال اضطراری اشیاء - آموزش جوامع محلی برای حفاظت |
| پس از بحران | مستندسازی آسیب‌ها - جلب کمک‌های بین‌المللی - جلوگیری از غارت |
پرسش پایانی: آینده میراث ما در دستان کیست؟
حسین رایتی‌مقدم به نقطه تاریکی اشاره می‌کند: «از زمان تصویب کنوانسیون لاهه در ایران، تنها در دوره کوتاهی (دوران آقای بهشتی) آموزش جدی به نیروهای نظامی و قضات آغاز شد. امروز حتی بسیاری از مسئولان نمی‌دانند تخریب میراث فرهنگی جرم جنگی محسوب می‌شود!»
میراث فرهنگی، حافظه جمعی ماست. آیا می‌توانیم بگذاریم این حافظه به دست جنگ‌افروزان و بی‌توجهان پاک شود؟ پاسخ این پرسش، امروز در گرو اقدامات ماست؛ از مسئولان تا مردم عادی.
