غذاهای تراریخته و نگرانی‌ها

اخبار سبز کشاورزی ؛ پیشرفت‌ها در مهندسی ژنتیک(تراریخته‌ها) در زمینه غذاها و همچنین تولید مواد غذایی با دستکاری ژن‌ها هم اکنون به روشی انقلابی در تولید این مواد تبدیل شده است. علی‌رغم گذشت حدود سه دهه از ظهور تراریخته‌ها(GMOs)، هنوز بر سر احتمال خطرناک بودن آن‌ها با وجود به دست نیامدن هیچ‌گونه دلیل و سندی در این زمینه، بحث‌ها ادامه دارد. حامیان تکنولوژی تراریخته‌ها و محصولات با دستکاری‌های ژنتیکی، به توانایی‌های این محصولات در تولید بیشتر، کاهش ضایعات غذایی و مقابله با تغییرات اقلیمی اشاره می‌کنند. اما این مواد چه هستند و چه تاثیراتی در آینده سیستم‌های غذایی دارند؛ در این مقاله به آن می‌پردازیم.

تفاوت تراریخته‌ها و دستکاری ژنتیکی

تراریخته‌ها، سازواره‌هایی هستند که مواد ژنتیکی آن‌ها به طور مصنوعی و با وارد کردن یک تکه از DNA یک موجود خارجی، دچار تغییر شده‌اند. این تکه از DNA ممکن است به‌طور مصنوعی و یا از موجودات دیگر تهیه شده باشد. اما سازوارهای با دستکاری ژنتیک از جابه‌جایی دقیق ژن‌های اصلی همان گیاه یا جانور و بدون وارد کردن DNA از موجود دیگر به‌دست می‌آیند، یعنی هیچ ژن خارجی وارد ساختار ژنی آن‌ها نمی‌شود.

اگر چه موادغذایی تراریخته یا دستکاری شده ژنتیکی فقط در حدود سه دهه است که در عرصه تولید قرار گرفته‌اند، اما همچنان روند تحقیقات در مورد آن‌ها ادامه دارد. تکنولوژی‌های به کار گرفته شده در این عرصه‌ها به‌منظور افزودن به مزایای موادغذایی، کاهش میزان ضایعات و بالا بردن مقاومت‌پذیری محصولات کشاورزی در مقابل تنش‌های اقلیمی است.

نگرانی‌ها

بیشترین انتقادها از تراریخته‌ها در رابطه با استفاده غیرلازم از علف‌کش‌ها است. در این دسته از محصولات، کشاورزان می‌توانند از علف‌کش‌هایی استفاده کنند که بدون آسیب رساندن به گیاهان اصلی، موجب مرگ علف‌های هرز شوند. این امر موجب به‌دست آوردن محصول بیشتر در زمین کمتر و حتی استفاده کمتر از سموم‌شیمیایی است.

اگر چه استفاده از این مواد تحت مراقبت‌های شدید انجام می‌گیرد، اما استفاده‌کنندگان نگران اثرات درازمدت بر سلامتی انسان‌ها، تنوع‌زیستی، اکوسیستم و کنترل بیشتر فرآورده‌های کشاورزی هستند.

چقدر می‌دانیم؟

واقعا مورد DNA موادغذایی که می‌خوریم چقدر می‌دانیم؟ حتی در میان کارشناسان اطلاعات ژنتیکی، اغلب آن‌ها فقط اطلاعات کمی در مورد ژنوم انواع موادغذایی به‌دست آمده از گیاهان و حیوانات دارند و در واقع اطلاع زیادی از جزئیات ژنتیکی آن‌ها نمی‌دانند، بنابراین هیچ دلیلی وجود ندارد که ما برای مصرف یک ماده غذایی از جزئیات ژنتیکی آن اطلاع داشته باشیم، علاوه‌بر آن، در حال‌حاضر هیچ شاهد و سندی تاییده شده از مضر بودن مصرف موادغذایی تراریخته یا دستکاری شده نداریم. با توجه به لزوم سلامتی موادغذایی، آنچه می‌تواند موجب نگرانی شود بروز حساسیت‌ها است که معمولا پروتئین‌های موجود در محصولات کشاورزی(حتی غیرتراریخته) می‌تواند موجب عکس‌العمل در بدن شوند.

نکته مهم آن است که به‌خاطر داشته باشیم بسیاری از موادغذایی می‌توانند آلرژی‌زا باشند. به‌عنوان مثال: گندم، سویا، بادام زمینی، شیر و تخم‌مرغ، ظرفیت آلرژی‌زایی دارند و حتی برخی از همین موادغذایی مصرفی می‌توانند برای بدن بعضی‌ها، سمی باشند که از آن جمله می‌توان از بادام هندی، کاساوا، لوبیای قرمز و ریواس نام برد.

اگر چه محققان در پی یافتن ژن‌هایی هستند تا بتوانند پروتئین‌های عامل آلرژی از چنین غذاهایی را حذف کنند؛ که گلوتن گندم یکی از این موارد است.

وسعت شمار تراریخته‌ها

به دلیل وجود نداشتن قوانین سخت‌گیرانه در مورد موادغذایی تراریخته و دستکاری شده در سرتاسر جهان، بسیاری از مصرف‌کنندگان شناختی در مورد آنچه می‌خورند، ندارند. به‌عنوان مثال، آنزیمی که برای تهیه انواع پنیر استفاده می‌شود(Rennet) از یک باکتری تراریخته به‌دست می‌آید و این آنزیم موجب انعقاد شیر و تبدیل آن به پنیر می‌شود. شکل طبیعی این آنزیم از معده گوساله‌های جوان حاصل می‌شود، اما در دهه 1990 توسط دانشمندان ساخته شد.

غلات تراریخته یا با ژنوم دستکاری شده و نیز دانه‌های روغنی مانند کلزا از همین دسته از گیاهان هستند. حدود 70درصد از گاوهای استرالیا با دستکاری ژنتیکی، بدون شاخ شده‌اند.

در آمریکا نیز ماهی سالمون تراریخته در سطح وسیعی عرضه و مصرف می‌شود. در بخش باغبانی نیز با دستکاری ژنتیکی گیاهان مقاوم به بیماری‌ها تولید شده‌اند.

برنج طلایی، یک برنج تراریخته و حاوی ویتامین A که در فیلیپین کشت می‌شود، گوجه‌فرنگی‌های دارای ویتامین D که در انگلستان کشت می‌شود، همگی تراریخته یا با ژنوم دستکاری شده هستند. همچنین، محققان در حال تولید قارچ، سیب درختی و سیب‌زمینی‌هایی هستند که با دستکاری ژنتیکی رنگ آن‌ها تغییر نمی‌کند و از اکسیداسیون آن‌ها جلوگیری می‌شود.

بنابراین، تا زمانی که در مورد آسیب‌های احتمالی گیاهان و جانوران تراریخته یا با ژنوم دستکاری شده، شواهد مشخصی به‌دست نیامده است؛ می‌تواند برای تامین موادغذایی جامعه هشت میلیاردی کره زمین، استفاده شوند.

ماهنامه دام و کشت و صنعت-شماره ۲۷۶-تیر ۱۴۰۲