دانش‌بنیانی، راه عبور از بحران‌های کشاورزی

امنیت غذایی برای هر کشوری، بخشی اولویت‌های مهم محسوب و دستیابی به امنیت ملی، بدون حصول امنیت غذایی امکان‌پذیر نخواهد بود. بر اساس شرایط سیاسی، هر کشوری به فکر این است که به شیوه‌هایی نظیر استفاده از ظرفیت‌های داخلی یا از طریق واردات، امنیت غذایی خود را تامین نماید و در ایران نیز این موضوع حائز اهمیت است.

اخبار سبز کشاورزی؛ حسین کاظمی| سید مجتبی خیام‌نکویی، معاون وزیر و رئیس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی در این مورد می‌گوید: جنگ روسیه و اوکراین نشان داد که امنیت غذایی چه اندازه برای کشورهای مختلف اهمیت دارد.

وی ادامه می‌دهد: در ایران با برخی محدودیت‌هایی اقلیمی و خشکسالی و… دست به گریبان هستیم که پیرو آن بعضا ذهنیت اشتباهی شکل گرفته که می‌گوید برای کاهش فشار به اکوسیستم تولید محصولات کشاورزی را کاهش دهیم؛ یعنی اگر به عنوان مثال در حال حاضر 120 میلیون تن تولید داریم، این میزان تولید را کاهش و به 100میلیون تن و حتی اعدادی کمتر مانند 70-50 میلیون تن نیز مطرح می‌شود.

استدلال این دسته از افراد آن است که به دلیل محدودیت منابع، مخصوصا منابع آب و خاک، باید میزان تولیدات کشاورزی را کاهش داد.

خیام نکویی در ادامه بیان کرد: در ظاهر هم این استدلال درست است اما این مسئله را در نظر نمی‌گیرند که امروز واردات غذا یک امر عادی نیست که اگر پول داشته باشید، به هر شکلی می‌توانید آن را وارد کنید، چرا که در حال حاضر غذا به یک اهرم سیاسی در دست کشورها تبدیل شده است؛ بنابراین با این تصور که ما نیاز کشور را از طریق واردات تامین کنیم، نگرش اشتباهی است، اما این‌که موضوعات اکولوژیکی و کمبود منابع را در نظر نداشته باشیم، نیز درست نیست و باید به فکر منابع آب و خاک و محیط زیست باشیم.

راهی به‌جز دانش‌بنیان کردن کشاورزی نیست

خیام نکویی در ادامه با بیان اینکه اگر بخواهیم تحلیل جامعی از بخش کشاورزی داشته باشیم، هیچ راهی به جز دانش‌بنیان کردن کشاورزی برای رفع مشکلات این بخش وجود ندارد، گفت: نسخه حل مشکلات بخش کشاورزی در ایران، دانش‌بنیان کردن کشاورزی است و اگر دانش و فناوری در کشاورزی ما رسوخ کند، شاهد ارتقای بهره‌وری خواهیم بود، در این صورت به‌راحتی قابلیت تامین نیازها در کشور بدون آسیب به منابع زیست‌محیطی و اکولوژیکی وجود خواهد داشت که البته دانش‌بنیان شدن بخش کشاورزی نیاز به مؤلفه‌هایی دارد.

رسوخ دانش به بخش کشاورزی

وی ادامه داد: یکی از مؤلفه‌ها آن است که دانشی را که در اختیار داریم، چه دانش بومی و چه دانش‌های جدیدی که به آن دست پیدا می‌کنیم، به بخش کشاورزی تسری دهیم.

خیام نکویی افزود: در مجموعه سازمان‌های تحقیقاتی و دانشگاه‌ها، فعالیت‌های بسیار خوبی صورت می‌گیرد که بسیاری از آن‌ها به شرایط اجرایی نمی‌رسند. یکی از مهم‌ترین راهبردهای سازمان تات در سال گذشته این بوده که چرخ دنده‌های بخش‌های تحقیقاتی و اجرایی را با هم درگیر و به همین منظور طراحی «شوراهای تحقیقات راهبردی» در موضوعات مختلف مانند دامپزشکی، منابع طبیعی، آب و خاک، باغبانی و… را دنبال کرده‌ است.

مهم‌ترین رسالت شوراهای تحقیقات راهبردی این است که دانش‌هایی را که در طول سال‌های مختلف در سازمان تحقیقات و احیانا دانشگاه‌ها تولید شده، ساماندهی و به بخش اجرا تحویل دهد.

معاون وزیر جهادکشاورزی بابیان این‌که نیاز کشور به غذا، حدود 140 میلیون تن است، اظهار داشت: حدود120 میلیون تن آن در داخل تولید می‌شود که تقریبا معادل80 درصد نیاز کشور است و برای 20 درصد باقی‌مانده، سالانه 16-10 میلیارد دلار ارز از کشور خارج می‌شود که اگر با نگاه ارتقاء بهره‌وری در واحد سطح، بر روی مباحث دانش‌بنیان تمرکز کنیم، حداقل در محصولات راهبردی تا بیش از 90 درصد ظرفیت خوداتکایی وجود خواهد داشت.

امکانات ویژه برای دانش‌بنیان‌ها

خیام نکویی ادامه داد: یکی از اقدامات لازم در مورد شرکت‌های دانش‌بنیان، فراهم کردن تسهیلات مناسب برای این شرکت‌ها در بخش کشاورزی است و لازم است که برای آنها تسهیلات ویژه‌ای در نظر گرفته شود؛ چون ریسک در بخش کشاورزی بسیار بالا است. بر همین اساس، سال گذشته اولین پارک علمی و فناوری بخش کشاورزی ایجاد و برنامه‌هایی برای تاسیس 15دهکده علمی و فناوری ظرف دو سال گنجانده شده است که 9 دهکده آن در 9 استان کشور، با ظرفیت 900 شرکت دانش‎بنیان است.

در حال حاضر ظرفیت استقرار شرکت‌های دانش‌بنیان در مجموعه سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، اعم از مراکز رشد، دهکده‌های فناوری و پارک‌های علمی، در حدود دو هزار شرکت دانش‌بنیان بوده که فقط از 30 درصد این ظرفیت‌ها استفاده شده است.

وی با اشاره به وجود فارغ‌التحصیلان بخش کشاورزی در حوزه‌های مختلف، گفت: این فارغ‌التحصیلان باید در قالب شرکت‌های دانش ‎بنیان و هسته‌های فناورانه به‌کارگیری شوند و دانش و امکانات لازم در اختیارشان قرار گیرد تا بتوان از این طریق گام‌های بیشتری در جهت دانش‎بنیان شدن کشاورزی برداشت.

مزارع نوآور و بهره‌ور

رئیس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی با اشاره به اهمیت ترویج در بخش کشاورزی، افزود: در زمینه ترویج ضعیف عمل کرده‌ایم ودر سازمان تات برای این موضوع تدابیری اندیشیده شده و «مزارع نوآور و بهره‌ور» را به این منظور تعریف کرده‌ است که تاکنون تعداد 46 مزرعه نوآور و بهره‌ور را شناسایی کرده‌ایم. این‌ها مزارعی هستند که آخرین دانش و فناوری روز را در موضوع مورد فعالیت خود مانند زراعت، باغداری، دامداری، مرغداری، شیلات و… استفاده می‌کنند. برنامه این است که مجموعه حمایت‌هایی را سه حوزه معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، سازمان تات و سازمان بهره‌وری از این مزارع انجام دهند و تعدادی مزارع دیگر در زیرمجموعه هر یک از این مزارع نوآور و بهره‌ور قرار گرفته و زیر نظر آنها کارهای ترویجی انجام شود.

مثلا اگر یک گاوداری نوآور و بهره‌ور باشد، 25 گاوداری دیگر برای ترویج بهتر زیر نظر آن قرار می‌گیرد و مجموعه حمایت‌هایی از آنها صورت ‌می‌گیرد تا کارهای ترویجی و افزایش بهره‌وری انجام گیرد که این مسئله یک نمونه کامل از واگذاری امور ترویجی به بخش‌های خصوصی است.

فناوری‌های «نوین» و فناوری‌های «راهبردی»

خیام نکویی می‌گوید: بسیاری از مواقع موضوعات و چالش‌های بخش کشاورزی چندان پیچیده نیستند و با راهکارهای ساده و معمولی قابل حل هستند، مثلا در زیربخش باغبانی، باغات درجه 2 و درجه 3 وجود دارند که بیشترین آب را مصرف می‌کنند و کمترین میزان تولید و بهره‌وری را دارند که میتوان اقدام به نوسازی آن‌ها کرد؛ یا این‌که از راهکارها برای بهره‌وری در باغات، استفاده از سایبان است که به راحتی تا 30 درصد باعث کاهش مصرف آب می‌شود که فناوری آن چندان پیچیده نیست، به همین دلیل پیشنهاد دادیم تا عبارت «فناوری‌های نوین» را با «فناوری‌های راهبردی» جایگزین کنیم؛ به دلیل اینکه طبق تعریف، تولید گیاهان دارویی جزو فناوری‌های نوین محسوب نمی‌شد، اما در زمره فناوری‌های راهبردی به‌حساب می‌آید و می‌تواند درآمدهای زیادی برای کشور ایجاد کند.

در عین حال انواع فناوری‌های نوین مانند: بیوتکنولوژی، نانوتکنولوژی، هوا فضا و استفاده از پهپادها و… وجود دارد که می‌توانند به کشاورزی کمک کنند. با استفاده از فناوری هوا فضا و استفاده از پهپادها، تحولات چشمگیری می‌توان در کشاورزی ایجاد کرد. بخش کشاورزی یکی از جاهایی است که بیشترین کاربرد را برای هوش مصنوعی دارد. همچنین، یکی از مهم‌ترین فناوری‌های جدید که می‌تواند تحول در بخش کشاورزی ایجاد کند، استفاده از کلان داده‌ها است.

بنابراین حوزه فناوری‌های نوین، فناوری‌های راهبردی، آموزش و ترویج، شرکت‌های دانش بنیان، هر کدام جایگاه خاص خود را دارند.

چشم‌انداز حاکمیت غذایی

رئیس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی عنوان کرد: برای پیاده‌سازی نظام نوآوری در بخش کشاورزی، تمام بازیگرانی که در این موضوع موثرند باید ایفای نقش کنند و اگر این اتفاق بیفتد، مطمئنا ظرف 4 سال آینده موضوع حاکمیت غذایی ایران در منطقه محقق خواهد شد. بنابراین نقطه نهایی ما حاکمیت غذایی است که در آن علاوه تامین نیازهای خود، به کشورهای دیگر نیز صادرات داشته باشیم. البته ما در حال حاضر نیز 6 میلیارد دلار صادرات محصولات کشاورزی داریم اما تراز ما در این بخش منفی است.