سموم دفع «آفات» یا «انسان»

اخبار سبز کشاورزی؛ جانوران و حشراتی که اکنون به‌عنوان «آفات» توسط انسان نامگذاری شده‌اند، بسیار قبل از ظهور او بر روی کره زمین، بر این کره خاکی زندگی کرده و از مواهبی که طبیعت در اختیارشان قرار داده تغذیه و به حیات خود ادامه داده‌اند.

آن‌گاه که انسان کشاورز شد و در جایگاه رقیبی برای جانوران و حشرات درآمد، نبرد بین این دو آغاز گردید.

آفات، تغذیه از آن‌ چه را که طبیعت در اختیارشان قرار داده بود؛ حق خود تلقی کرده است. اما انسان آن را تجاوز به حریم و دسترنج خود می‌داند. بنابراین همیشه و در همه حال(چهار فصل سال) این جنگ(البته اندکی نابرابر) مستمراً ادامه داشته است.

کشف نخستین آفت‌کش

تا قبل از کشف، ساخت و تولید سموم آفت‌کش، انسان در مقابل آفات فاقد هرگونه سلاح و توان مبارزاتی بود و تنها می‌توانست شاهد انهدام و نابودی محصولات خود باشد. اولین آفت‌کش "گوگرد" بود که در حدود 4500 سال پیش توسط سومریان به کار گرفته شد.

بعدها از مواد سمی دیگر نظیر جیوه، سرب، آرسنیک و نیکوتین تنباکو نیز برای دفع حشرات استفاده شد. اما از آغاز قرن بیستم و ساخت سنتتیک سموم، استفاده از آن‌ها دچار تحولی بزرگ شد و آن گردید که امروزه شاهد آن هستیم.

سموم شیمیایی به‌طور اعم و آفت‌کش‌ها به‌طور ویژه، شمشیرهای دولبه‌ای هستند که ضمن مفید بودن در دفع آفات و حفظ محصولات، می‌توانند به مصرف‌کنندگان، انسان یا دام و محیط‌زیست آسیب جدی وارد نمایند. حداقل یک میلیون از گونه‌های مختلف حشرات روی کره زمین زندگی می‌کنند که بین ۵ تا ۱۵ هزار گونه از‌ آن‌‌ها مضر به کشاورزی رایج و به‌منزله آفت شناخته می‌شوند.

یکی از دلایل حضور طغیانی این تعداد از گونه‌های حشرات آفت، از بین‌بردن دشمنان طبیعی آن‌ها و شکارچیانی است که در روند زندگی طبیعی خود از این آفات تغذیه کرده و از تبدیل شدن آن‌ها به آفت جلوگیری می‌کرده‌اند.

شدت استفاده از سموم شیمیایی موجب نابودی حشرات مفید هم گردیده و لزوماً میزان استفاده از سموم را به‌تدریج افزایش داده‌است. این در حالی است که تفکر اجبار به استفاده از سموم شیمیایی، قبل از ورود حشرات به مرحله آفت، ضمن بالا بردن هزینه‌ها(هنگام استفاده غیراصولی) موجب بروز آثار سوء این سموم بر سلامت انسان و محیط‌زیست شده است.

ضرورت استفاده از آفت‌کش‌های شیمیایی

در شرایط کنونی و به‌دلیل شدت نیاز جمعیت هشت میلیارد و 500 میلیونی کره‌زمین به غذا، استفاده از سموم کشاورزی به امری اجباری مبدل شده است.

همگام با این نیاز، شرکت‌های عمده تولیدکننده سموم کشاورزی، هزاران نوع سم پرخطر تا کم‌خطر را تولید می‌کنند که سالانه میلیون‌ها تن از این سموم برای مبارزه با آفات به کاربرده می‌شوند. متوسط این مصرف 2/1 کیلوگرم در هکتار است.

اما چرا سموم آفت‌کش می‌توانند «آدم‌کش» نیز باشند:

• در اغلب موارد، استفاده از سموم جنبه پیشگیرانه داشته و در زمان حضور نداشتن آفت در مزرعه انجام می‌گیرد. نتیجه این کار مصرف سم بیشتر با بقایای بیشتر در محیط‌زیست و آسیب‌رساندن به حشرات مفید است. بسیار اتفاق می‌افتد که مقادیری از این سموم همراه با آب باران و آب‌های جاری وارد لایه‌های زیرزمینی شده و با مصرف آب توسط انسان، خورده می‌شوند.

• مصرف و کاربرد غیراصولی و خارج از استاندارد سموم آفت‌کش در درازمدت به ایجاد عوارض وخیمی می‌انجامد. تمامی سموم در صورت به‌کارگیری دستورالعمل‌های ارائه شده از سوی تولیدکننده آن، حداقل آسیب را وارد می‌کنند.

بد مصرفی، چه از جهت مقدار سم با تصور غلط اثرگذاری بیشتر و چه از بابت روش استفاده و رعایت‌نکردن قواعد ایمنی و بهداشتی عواقب بسیار بدی در پی دارد که می‌تواند به ایجاد انواع بیماری و حتی مرگ بینجامد.

• بهره‌برداران بخش کشاورزی به دلیل کم‌سواد بودن و نیز ساده‌انگاری در مقابل اثرات کُشنده سموم و نیز نداشتن درک درستی از سموم کم‌خطر و پرخطر، آن‌ها را به‌طور یکسان مورد استفاده قرار می‌دهند. کشاورزان منحصراً خریدار یک سم برای دفع یک آفت هستند و کاری به اثرات احتمالی و زیانبار آن ندارند.

20 درصد سموم در رده پرخطر

سعیده نوربخش، معاون سابق کنترل آفات سازمان حفظ نباتات می‌گوید: 20 درصد از سموم مصرفی در رده پرخطر و 80 درصد دیگر آن هم با خطر کمتر و یا بی‌خطر محسوب می‌شوند. یعنی از 25 تا 30 هزار تن سموم مصرفی در سال در حدود شش هزار تن از این سموم در دسته پرخطرها قرار دارند که درصورت رعایت نکردن دستورالعمل‌ها، می‌توانند فاجعه‌آفرین باشند.

به‌گفته نوربخش، متأسفانه برخی از کشاورزان نمی‌دانند که چه سمی را برای کدام آفت و چه گیاهانی باید استفاده کنند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که برخی از کشاورزان برای آفات باغی از علف‌کش استفاده می‌کنند.

نوربخش اضافه کرد: نمی‌دانیم چرا هنوز سمومی نظیر د.د.ت که استفاده از آن ممنوع است و از چرخه مصرف حذف شده همچنان در بازار یافت می‌شود. باید توسط دستگاه‌های متولی به کشاورزان آموزش داده شود و برای به کار بردن سموم، برنامه‌ریزی و فرهنگ‌سازی گردد.