ژئوپلیتیک تجارت کشاورزی در اتحادیه اقتصادی اوراسیا

همگرایی و پیگیری یکپارچگی اقتصادی یکی از ابعاد کلیدی سیاست‌های روسیه در منطقه پس از انحلال شوروی بوده است.

اخبار سبز کشاورزی ، حسین شیرزاد، تحلیلگر و دکترای توسعه کشاورزی | پس از چندین ابتکار شکست خورده، اولین دستاورد واقعی ایجاد اتحادیه گمرکی اتحادیه گمرکی (CU) با بلاروس و قزاقستان در سال 2010 بود. به دنبال آن راه‌اندازی یک فضای اقتصادی واحد (SES Single Economic Space) در سال 2012 انجام شد که در نهایت با تشکیل اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) در سال 2015 و الحاق ارمنستان و قرقیزستان به آن به اوج خود رسید.

اتحادیه اوراسیا با تآسی از اتحادیه اروپا، یکپارچگی اقتصادی «عمیق» را هدف قرار می‌دهد که نه تنها تجارت متقابل کالا آزاد می‌شود، بلکه تشکیل بازار مشترک از طریق هماهنگ‌سازی الزامات نظارتی داخلی و سایر موانع غیرتعرفه‌ای دنبال می‌شود.

در سطح خارجی نیز، هدف اعمال یک سیاست مشترک از طریق اتخاذ تعرفه خارجی اتحادیه، رژیم حمایت از تجارت مشترک و مشارکت در قراردادهای تجاری با بقیه جهان به‌عنوان یک بلوک تجاری واحد بوده است.

برای دست‌یابی به این اهداف کشورهای عضو EAEU نظامی هدفمند از ارگان‌های دارای اختیارات تفویض شده و دارای شخصیت حقوقی بین‌المللی را به سازمان اعطا کرده‌اند. تاکنون یکی از مهم‌ترین پروژه بلندپروازانه کشورهای عضو تجارت آزاد مواد غذایی به شیوه‌های ملموس و اساسی بوده است.

اما مشکلات ساختاری EAEU به عنوان یک «پروژه یکپارچه‌سازی» در کنار ماهیت بسیار سیاسی و غیرمتمرکز آن، محدودیت‌های رژیم قانونی اتحادیه و ضعف اجزای فیزیکی مشترک آن در کنار نقش روسیه، چین و ملاحظات ژئوپلیتیکی EAEU، مسایلی هستند که در این یادداشت بدان به تفصیل خواهیم پرداخت.

بیشتر بخوانید: تراژدی کشاورزی در سوریه، بن‌بست اکولوژی و اقتصاد

اوراسیا میدان بازی جدید در قرن بیست و یک

اوراسیا در دو دهه اخیر به عنوان یک میدان بازی واحد و در عین حال سیال ظاهر شده است. در این فضای وسیع که از شرق اروپای مرکزی تا شرق آسیا و از دریای بالتیک تا اقیانوس هند امتداد دارد، روسیه و چین اساس یک نظام بین‌المللی جایگزین را پی می‌ریزند. در اینجاست که اثرات جانبی احیای سیاست قدرت‌های بزرگ قابل مشاهده است و بلوک‌های نظامی و تجاری-اقتصادی منطقه‌ای جایگزین قوانین «وستفالیایی» با محوریت اروپا و نظم لیبرال غربی یا نظم جهانی‌سازی شده و بازارهای باز را به چالش می‌کشند و در اینجا، میراث‌های امپراتوری‌های کهن -از چینی‌ها و روسیه گرفته تا ترک‌ها و ایرانی‌ها- دوباره ظهور می‌کنند و به خط مقدم سیاست‌های معاصر تبدیل می‌شوند.

فضای وسیعی که از شرق اروپا تا آسیای مرکزی و شرقی و از دریای بالتیک تا اقیانوس هند امتداد دارد، در حال تبدیل شدن به صفحه شطرنج ژئواکونومیک حیاتی قرن بیست و یکم است؛ اما در این میان، دو عامل عمده اوراسیا را در دهه گذشته تغییر داده است.

اول، از زمان بحران مالی 2008، که روابط تجاری بین کشورهای اوراسیا و مناطق مختلف اوراسیا افزایش یافته و متنوع شده است.

دوم، مناقشه اوکراین از سال 2014 تاکنون که به روابط ژئوپلیتیک در حال رشد چین و روسیه و ایران سرعت بخشیده و آن را تقویت کرده است. در نتیجه اروپا و غرب از نظر سیاسی و اقتصادی در منطقه به حاشیه رانده شده‌اند.

در درازنای تاریخ، این منطقه به عنوان مسیر تجاری تاریخی بین شرق چین و غرب مدیترانه عمل کرده است که جاده شاهی ایران و جاده ابریشم را با هم ترکیب می‌کند. جاده ابریشم یک مسیر تجاری مهم بین‌المللی بین چین و مدیترانه بوده و هست.

بیشتر بخوانید: کشاورزی برزیل و تجربه چهار دهه آگرو-نئولیبرالیسم

از لحاظ تاریخی، به ویژه در هزاره گذشته جاده ابریشم توسعه‌های عمده و درگیری‌های ژئوپلیتیکی بین فرهنگ‌ها و مذاهب، تغییرات سیاسی و نهادی از جمله فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی را تجربه کرده است. در عین حال، استخراج منابع (به عنوان مثال نفت)، تغییر سریع کاربری زمین (به عنوان مثال توسعه شهری و کشاورزی)، تغییرات آب و هوایی و اختلالات طبیعی (به عنوان مثال توفان‌های گرد و غبار) باعث تغییرات ژرفی در منطقه شده و نظامات بهره‌برداری از منابع پایه آبی- خاکی در این حوزه جغرافیایی را دگرگون نموده است.

سنت کشاورزی در پهنه اوراسیا

در آسیای مرکزی «پساشوروی»، تغییرات نهادی عمیقی در بخش کشاورزی اتفاق افتاده و در آن کشورهای تازه استقلال یافته با منابع طبیعی متفاوتی ظهور نموده اند؛ لذا برای ایجاد تعادل بین امنیت غذایی و تیپولوژی کالاهای صادراتی این کشورهای جدید اولویت‌های کشاورزی خود را تغییر دادند (به عنوان مثال پنبه‌ای که نیاز به آب زیاد دارد با گندم جایگزین شده است) که تقاضای آب منطقه‌ اوراسیا را تغییر داده است.

این پدیده منجر به رها شدن کشاورزی در برخی مکان‌ها و تشدید زراعت در برخی پهنه‌ها شده است. از سویی افزایش تقاضا برای گوشت و محصولات لبنی فشار شدیدی را بر زمین‌های کشاورزی و دامداری ایجاد کرده است که در آن اقتصادهای در حال گذار با تغییرات مکرر نهادی، کمبود منابع آب و شرایط آب و هوایی برای تغییر اکوسیستم‌ها و جوامع آسیای مرکزی در تعامل هستند.

بیشتر بخوانید: بازشناسی پرونده کشاورزی هلند

اگرچه سیستم های ژئوپلیتیکی اوراسیا متنوع هستند، اما اکثر کشورهای منطقه یا اقتصادهای در حال توسعه یا در حال گذار با تقاضاهای زیادی برای تولید گوشت و لبنیات هستند. طرفه اینکه منطقه‌ای که پتانسیل قابل‌توجهی برای گسترش بهره‌وری کشاورزی دارد، «کمربند گندم اوراسیا» است که شامل روسیه، اوکراین، قزاقستان و کشورهای آسیای مرکزی (ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان و قرقیزستان) می‌شود.

فقط روسیه و اوکراین حدود 2 درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی (GDP) را به خود اختصاص می‌دهند، هر دو "سبد جهانی نان" هستند و کالاهای ضروری کشاورزی، مواد معدنی، کودها و انرژی را تولید و صادر می‌کنند.

روسیه و اوکراین حدود 12 درصد کل تجارت جهانی کالری را صادر می‌کنند

این کشورها حدود 30 درصد گندم تجارت جهانی، 20 درصد ذرت و 70 درصد روغن آفتابگردان را تامین می‌کنند. از این رو، در سال 2021 آنها در میان سه صادرکننده برتر گندم و ذرت جهانی بودند و بیش از 50 درصد و 25 درصد از کل روغن آفتابگردان فروخته شده در سراسر جهان را به خود اختصاص دادند. به طور کلی، روسیه و اوکراین حدود 12 درصد از کل تجارت جهانی کالری را صادر می کنند.

علاوه بر این، قبل از درگیری، روسیه بزرگ‌ترین تامین کننده کودهای شیمیایی (مانند نیتروژن، پتاسیم و فسفر) و یکی از صادرکنندگان پیشرو نفت و گاز طبیعی به دلیل ذخایر عظیم خود بود. تولید سالانه 20 میلیون تن غلات با بالاترین کیفیت این امکان را به قزاقستان می دهد تا بخشی از نیازهای آسیای مرکزی عرضه گندم قزاقستان به اروپا، ایران و چین را برآورده کند.

پتانسیل این منطقه نشان‌دهنده یک نقطه داغ از ظرفیت‌های تولید زراعی استفاده نشده است که پیامدهای مهمی برای بازارهای جهانی غذا در آتیه داشته و یکی از سازوکارهای تضمین امنیت غذایی، توسعه تحقیقات علمی بنیادی و کاربردی در حوزه کشاورزی، ادغام آن در سیستم تحقیق و توسعه جهانی (R&D) و تقویت پتانسیل علمی در تمام بخش‌های کشت و صنعت کشاورزی منطقه خواهد بود.

اتحادیه اقتصادی اوراسیا

اتحادیه اقتصادی اوراسیا یک سازمان بین المللی برای یکپارچگی اقتصادی منطقه‌ای است که توسط معاهده اتحادیه اقتصادی اوراسیا از 29 مه 2014 تأسیس شد و از اول ژانویه 2015 فعالیت می‌کند.

ایجاد یک بازار مشترک بسیار شبیه به اتحادیه اروپا

اتحادیه اقتصادی اوراسیا فضای اقتصادی بلاروس، قزاقستان و روسیه را جایگزین اتحادیه گمرکی و مشترک سابق نمود. در سال 2015 ارمنستان و قرقیزستان نیز به اتحادیه اوراسیا ( EAEU) ملحق شدند. اما جمهوری آذربایجان، تاکنون از عضویت در اتحادیه خودداری نموده است.

اهداف رسمی آن ایجاد یک بازار مشترک بسیار شبیه به اتحادیه اروپا (EU) است و دست‌یابی به این هدف از طریق هماهنگ کردن سیاست‌های اقتصادی، حذف موانع تجاری غیرتعرفه‌ای، هماهنگ‌سازی مقررات و مدرن‌سازی اقتصاد پنج کشور عضو تلاش می‌شود.

قبلا جمله جامعه اقتصادی اوراسیا در سال 2000 با روسیه، بلاروس، قزاقستان، تاجیکستان و قرقیزستان و فضای اقتصادی مشترک در سال 2003 راه‌اندازی شده بود. اتحادیه اقتصادی اوراسیا با انگیزه‌های ژئوپلیتیکی و برنامه‌های حمایت‌گرایانه مسکو شکل تازه‌ای از منطقه‌گرایی اقتصادی را ترویج می‌کند؛ اما در میانه منابع محدود، نبود مکمل اقتصادی در میان اعضایش و نهادهای فراملی ناکارآمد محدود شده است.

بیشتر بخوانید: ژئوپلیتیک دالان غذایی جدید بین منطقه ای

در مقابل طرح کمربند و جاده چین قالبی است که برای شکل دادن به جهانی‌سازی تنظیم شده است و اگرچه دارای ویژگی‌های چینی است و هنجارها و استانداردهای چینی را در سراسر کشورهای درگیر گسترش می‌دهد؛ اما دارای رویکرد استراتژیک پیچیده است که ترکیبی از دست‌یابی به ظرفیت‌ها و کنترل دارایی‌های زیرساختی، صادرات مازاد ظرفیت تجاری و ایجاد وابستگی‌های نامتقارن را شناسایی و بازیابی کرده‌ است.

یکی از مهم‌ترین این ظرفیت‌ها در حوزه کشاورزی اوراسیا خودنمایی می‌کند. بی‌تردید منطقه اوراسیا در موقعیت منحصر به فردی برای تقویت تولید و صادرات مواد غذایی به طور گسترده (از طریق گسترش زمین‌های کشاورزی) و به طور فشرده (به‌واسطه افزایش بازده) قرار دارد.

علاوه بر این، منطقه قبلاً اکوسیستمی از عوامل تولید و پیوندها را تشکیل داده است؛ همچنین به بزرگ‌ترین بازارهای غذایی آینده جهان با جمعیت کل بیش از 3 میلیارد نفر بسیار نزدیک است. در سال 2023 سطح خودکفایی در منطقه اوراسیا برای اکثر محصولات غذایی از 80 تا 95 درصد فراتر رفته است و در کل امنیت غذایی خود را تضمین می کند.

بیشترین میزان خودکفایی برای غلات (132 درصد) و دانه‌های روغنی (151 درصد) و کمترین میزان برای میوه (65 درصد) است. با این حال، کشورهای منطقه تفاوت‌های قابل توجهی را در شکاف تکنولوژیک زراعی، الگوهای تولید و مصرف مواد غذایی خود به همراه دارند.

کل تولید ناخالص داخلی اتحادیه اوراسیا‌ 1.74 تریلیون دلار (3.2 درصد از تولید ناخالص داخلی جهان) با جمعیت 184 میلیون نفر (2.4 درصد از جمعیت جهان) است. حجم کل تولیدات کشاورزی‌ ​​114.5 میلیارد دلار (2.6 درصد از تولید جهانی) و حجم کل تولید کودهای معدنی‌ 17 میلیون تن (35.7 درصد تولید جهانی) است.

طی بیست سال گذشته، توسعه تجارت متقابل مواد غذایی بین کشورهای اوراسیا به‌طور مداوم در حال رشد بوده و صادرات متقابل محصولات کشاورزی آنها با ضریب 8.5 درصد رشد به 15.4 میلیارد دلار در سال 2021 رسیده است که 33.6 درصد از صادرات کشاورزی منطقه را تشکیل می‌دهد

گسترش تجارت و همکاری متقابل بین کشورهای اوراسیا و حفظ مکانیسم‌های تجاری بین‌المللی از عناصر مهم امنیت غذایی منطقه است. اما تضمین امنیت غذایی در همه کشورهای منطقه مستلزم درک گسترده‌ای از آن بر اساس عملکرد بدون مانع کانال‌های صادرات و واردات است.

اهمیت دیپلماسی اقتصادی و مکانیسم‌های مؤثر تجارت خارجی

امروزه همه کشورها متقاعد شده‌اند که یک کشور برای رسیدن به امنیت غذایی نیازی به تولید انواع مواد غذایی ندارد، بلکه بسته به شرایط اقلیمی و سایر شرایط ممکن، حتی امکان دارد تولید انواع خاصی از غذا در مقادیر لازم غیرممکن باشد؛ لذا دیپلماسی اقتصادی و مکانیسم‌های مؤثر تجارت خارجی و لجستیک قوی، درآمدزایی از طریق صادرات سودآورترین مازاد مواد غذایی و واردات اقلام مورد نیاز ممکن است، حتی مقرون به صرفه‌تر از راه‌اندازی تولید داخلی باشد.

بر اساس پیش‌بینی‌ها، آزادسازی پتانسیل کشاورزی منطقه اوراسیا به تامین کامل نیازهای غذایی 600 میلیون نفر تا سال 2035 کمک می‌کند. با توجه به اهمیت جهانی فزاینده غذا و به شرط حفظ سطح کافی امنیت غذایی کشورهای اوراسیا، این منطقه می.تواند صادرات مواد غذایی خود را تقریبا دو برابر کند و از 40 میلیارد دلار در سال 2021 به 74 میلیارد دلار برساند.

چین، خاورمیانه، شمال آفریقا و هند امیدوارکننده‌ترین مقاصد صادراتی هستند. انتظار می‌رود که این امر ساخت مراکز لجستیکی، خرید وسایل نقلیه و تجهیزات مدرن و استفاده از ابزارهای مالی مؤثرتر، از جمله با مشارکت نهادهای توسعه بین‌المللی را تسهیل کند. با این حال، حضور بازیگران اصلی و موثر بازار به‌ویژه در آسیای مرکزی و قفقاز چالش برانگیز است. به همین دلیل، تشویق به همکاری، بین سلسله‌ای از نهادهای اقتصادی، مالی و پولی و تخصصی تا مزارع کوچک (با ایجاد زنجیره تامین سیستم بازاریابی کشاورزی، شبکه ایستگاه‌های ماشین‌آلات و تراکتور، مراکز نگهداری و تدارکات و غیره) و کریدورها و نظام لجستیک توصیه می‌شود.

کشاورزی عنصری کلیدی در فعالیت اقتصادی بلندمدت منطقه اوراسیا

به هر حال، کشاورزی عنصری کلیدی از فعالیت اقتصادی بلندمدت در منطقه اوراسیا است. برای تحقق پتانسیل منحصر به فرد منطقه در سطح جهانی، تسریع در توسعه پایانه های تجاری، توسعه فناوری مجتمع کشت و صنعت، بهبود سیستم‌های لجستیکی و ذخیره‌سازی کشاورزی، حمایت از تولیدکنندگان عمده، تحریک همکاری بین مزارع کوچک و حذف موانع و محدودیت‌های متقابل تجارت در داخل اوراسیا ضروری است.

همکاری اوراسیا در دستور کار امنیت غذایی

ایجاد مرکز اوراسیا برای امنیت غذایی (ECFS) یکی از پاسخ‌های ملموس روسیه به بحران جهانی غذا بود. این اقدام موثر برای ارائه کمک‌های فنی تخصصی به کشورهای شریک در منطقه اوراسیا است. در سال 2008 نیز، روسیه تاسیس صندوق امانی برای حمایت از امنیت غذایی جمهوری قرقیزستان، تاجیکستان و سایر کشورهای آسیای مرکزی امضا کرد.

سیاست غذایی روسیه با دستور کار امنیت غذایی آن تعریف شده و به گونه‌ای تنگاتنگ با دستور کار امنیت غذایی اوراسیا گره خورده است. دکترین امنیت غذایی روسیه که در سال 2010 تصویب شد، علاوه‌بر محدودیت در واردات برخی محصولات خاص، خودکفایی را از طریق کمک به تولیدات کشاورزی داخلی دنبال نموده است.

این امر با تحریم غذایی آگوست 2014 که با آغاز سیاست جایگزینی واردات گسترده توسط مسکو در اکتبر 2014 دنبال شد، انگیزه جدیدی به خود گرفت. در مقابل این تحولات، اوراسیا منطقه‌ای است که رهبری روسیه به‌طور کامل در آن هویدا است و از دیرباز مسئله امنیت غذایی یک موضوع مهم در مناسبات منطقه‌ای بود.

برای مثال ارمنستان قانون امنیت غذایی را در سال 2002 تصویب کرد.‌ بلاروس در سال 2004 مفهوم امنیت غذایی خود را پذیرفت. قزاقستان استقلال غذایی را در قانون سال 2005 خود در مورد مقررات دولتی توسعه مجتمع کشاورزی و مناطق روستایی گنجاند. در تاجیکستان، امنیت غذایی به‌عنوان توانایی دولت برای تضمین تامین نیازهای غذایی در سطحی که فعالیت عادی جمعیت را تضمین می‌کند، تعریف می‌شود. دولت تاجیکستان خاطرنشان می‌کند که برای دست‌یابی به این هدف، در دسترس بودن و مقرون به صرفه بودن مقدار و مجموعه‌ای مناسب از غذا برای جمعیت باید تضمین شود.

استراتژی توسعه ملی جمهوری تاجیکستان تا سال 2030 تضمین امنیت غذایی و دسترسی مردم به مواد غذایی با کیفیت را به‌عنوان یک هدف استراتژیک به رسمیت می‌شناسد. این استراتژی بهبود خودکفایی غذایی را برای دست‌یابی به 70 درصد تا سال 2030 و کاهش سهم هزینه‌های غذایی خانوارها به 40 درصد از کل درآمد را پیش‌بینی می‌کند و قرقیزستان قانونی در مورد امنیت غذایی در سال 2008 به تصویب رساندند.

این اقدامات با برنامه ها، مفاهیم و استراتژی های مختلفی دنبال شد که جزئیات و به روز رسانی دستورکار امنیت غذایی را به همراه داشت. در حالی که تعاریف امنیت غذایی، اهداف تعیین شده برای خودکفایی تولید داخلی کالاهای مختلف و اقدامات حمایتی داخلی برای دست‌یابی به آنها بسیار متفاوت است . نگرانی کلی و ارتباط آن با موضوع گسترده‌تر امنیت ملی مشترک بود.

جامعه اقتصادی اوراسیا منعکس کننده درک روسیه از اهداف امنیت غذایی

علاوه بر این، مفاهیم امنیت غذایی در سطح منطقه‌ای برخی از پروژه‌های ادغام قبلی، یعنی جامعه اقتصادی اوراسیا در سال 2009 و کشورهای مشترک المنافع در سال 2010 به تصویب رسید که تا حد زیادی منعکس کننده درک روسیه از اهداف امنیت غذایی بود.

اخیراً یک مفهوم سراسری در اتحادیه اوراسیا براساس سطوح خودکفایی داخلی تهیه و برای مشاوره توزیع شده است. برنامه‌های ملی جایگزینی واردات باید با در نظر گرفتن واردات EAEU توسعه یابد تا به تخصص و مزیت رقابتی کشورهای مختلف عضو کمک کند.

علاوه بر این، معاهده در ضمیمه 29 خود تلاش کرد تا برخی از اصول مشترک را برای اتخاذ حمایت های دولتی بسته به تأثیر آنها بر تجارت متقابل تدوین کند و کشورهای عضو را ملزم می‌کرد از اتخاذ برخی اقدامات خودداری کنند. با این وجود، مانند سایر موارد، هر گونه اختلاف در رابطه با این زمینه همکاری باید با رایزنی‌های بین ایالتی حل و فصل شود و شورای کمیسیون اقتصادی اوراسیا تصمیم شماره 149 از 16 مه 2016 صرفاً یک وظیفه تسهیل کننده را انجام می‌دهد.

در جولای 2020، نقشه راه EAEU در مورد توسعه صنعت کشاورزی به تصویب رسید که همکاری در این زمینه را به جلو می‌برد و تاکنون به‌عنوان دستورکار و سند مشترک امنیت غذایی اوراسیا در حال پیگیری است. البته انجمن EEC دو قانون غیر الزام‌آور را برای ارتقای هماهنگی در این زمینه تصویب کرد: در مورد چگونگی همکاری نهادهای کشورهای عضو در هنگام اعمال کنترل داخلی برای انطباق با مقررات فنی (توصیه شماره 9 19 ژوئن 2018) و نحوه همکاری آنها با یکدیگر باید با کمیسیون برای جلوگیری از گردش کالاهای ناسازگار همکاری کند (توصیه شماره 22 از 23 جولای 2019).

بیشتر بخوانید: رویای ارگانیک، یک درام تراژیک سریلانکایی

ضرورت تقویت زیرساخت‌ها و سازه‌های لجستیک

پیشرفت لجستیک و ذخیره‌سازی کشاورزی به تحقق ظرفیت‌های منطقه کمک خواهد کرد. شبکه توزیع کالای اوراسیا (ECDN) محدودیت های حمل و نقل و لجستیک در اوراسیا را که 40 درصد از ضررهای کشاورزی کشورها را تشکیل می دهد، حذف خواهد کرد. در حالی که حدود 70 درصد مواد غذایی فرآوری شده که می تواند در منطقه تولید شود از کشورهای ثالث وارد می شود

سیستم‌های لجستیکی جدید ساخته شده باید بر اساس فناوری دیجیتال مدرن با برنامه ریزی دقیق تر، کوتاه کردن زمان تحویل، اطمینان از تحویل ایمن محصولات و بهبود کارایی خدمات پرداخت و سرعت سفارش و بازگشت کمک کند و ایران هم باید هر چه سریع تر به این شبکه متصل شود. ایران با دو کشور آسیای مرکزی عضو اتحادیه یعنی قزاقستان و قرقیزستان فاقد پیوستگی مشترک است.

دست‌یابی به بازارهای امیدوارکننده نیازمند بهبود قابل توجهی در لجستیک در مقاصد جنوبی و شرقی است و با توجه به بی­طرفی دائم ترکمنستان و عدم عضویت این کشور در مکانیسم­‌های منطقه­ای، در منطقه قفقاز جنوبی نیز ایران از شرایط مشابهی برخوردار است.

این دلیل دیگری بر نیاز به یک چارچوب واحد حمل و نقل اوراسیا-ایران از جمله جاده های موتوری و ریلی، بنادر دریایی، گذرگاه های مرزی و سایر زیرساخت ها است. تنها ارتباط زمینی غیر مستقیم ایران با اتحادیه از طریق جمهوری ارمنستان امکان پذیر است؛ کشوری که دارای مرز مشترک با فدراسیون روسیه نیست. بنابراین ایران در شرایط کنونی فاقد پیوستگی جغرافیایی و مرز مستقیم زمینی با اتحادیه اقتصادی اوراسیا در مناطق آسیای مرکزی و قفقاز است.

اما با رشد بالقوه در عرضه مواد غذایی به آسیا، خاورمیانه و شمال آفریقا، کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب با محوریت ایران اهمیت فزاینده ای پیدا خواهد کرد. تکمیل قطعه باقیمانده خط ریلی رشت-آستارا و تقویت کریدور شرق دریای خزر، خط ریلی قزاقستان- ترکمنستان- ایران که به طول 920 کیلومتر از شهر اوزن در قزاقستان تا شهر گرگان در استان گلستان ایران که در دسامبر سال 2014 افتتاح شد، به عنوان بخشی از کریدور ریلی شمال به جنوب، از جمله ظرفیت های بسیار مهمی است که برای افزایش مناسبات اقتصادی و تجاری ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا می­توان از آن بهره برد.

در حال حاضر فرآیندهای یکپارچه سازی در اوراسیا در پس زمینه چالش های جدید ژئواکونومیکی، علمی، فناوری و اجتماعی-اقتصادی جهانی در حال توسعه است و میل به توسعه دائمی فعال و همه جانبه همکاری با شرکای خارجی وجود دارد که یکی از مولفه های مهم عملکرد موفق اوراسیا؛‌ توسعه مفاد نظری و روش شناختی برای مدیریت فرآیندهای فراملی شدن و ادغام بخش کشاورزی کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا با یکدیگر است. در آخرین «استراتژی توسعه یکپارچگی اوراسیا تا سال 2025» ، مشکلات EAEU اغلب به «عدم ادغام» یا میزان ناکافی همگرایی تجاری که کشورهای عضو متعهد به ایجاد یک رژیم نهادی قوی برای از بین بردن موانع داخلی تجارت شده اند نسبت داده می شود.

تجارت داخلی و خارجی غذا در اوراسیا

پس از گذار دشواری منطقه از بحران های ژئوپلتیک و اقتصادی اگرچه نقش بخش کشاورزی به میزان قابل توجهی کاهش یافته اما آمارها نشان می دهد که کشورها استراتژی های مختلفی را برای حمایت از تولیدات کشاورزی و مواد غذایی دنبال می کنند و الگوهای تولید کشورها بر تجارت محصولات کشاورزی و غذایی تأثیر گذاشته است. تنها کشور اتحادیه که دارای تراز تجاری مثبت در محصولات کشاورزی و غذایی است، بلاروس است. طی سه سال گذشته، شاخص کل حجم صنعت کشاورزی اوراسیا به 104.7 درصد رسیده است

این در حالی است که تجارت متقابل 34.8 درصد و صادرات 41.7 درصد افزایش یافته است. در سال 2021، مازاد تجارت خارجی در محصولات کشاورزی و مواد غذایی به دست آمد (به + 1.8 میلیارد دلار رسید). اتحادیه در مورد محصولات کشاورزی نسبتاً خودکفا است (92.6 درصد در سال 2022). کشورهای عضو به طور کامل تقاضای خود را برای غلات، گوشت خوک، گوشت مرغ، تخم مرغ و روغن های گیاهی با تولید داخلی برآورده می کنند. این تغییرات، همراه با واردات حجم قابل توجهی از کالاهای سرمایه ای به بازار داخلی اتحادیه اقتصادی اوراسیا، از جمله کالاهای با فناوری پیشرفته، منجر به تعیین اهداف کاملاً جدیدی برای صنعت کشاورزی از جمله جایگزینی واردات منابع مادی و فنی شده است.

ایجاد زیرساخت های بهینه و کارآمد و راه‌حل‌های لجستیکی، معرفی نوآوری‌ها و دیجیتالی شدن در صنعت کشاورزی و توسعه پایدار کشاورزی، چهره کشاورزی در اوراسیا را تغییر خواهد داد؛ به‌گونه‌ای که در سال 2021، اوراسیا 6.1 میلیارد دلار مواد و فناوری وارد کرد که نیمی از آن به‌طور مستقیم با زنجیره‌های تامین کشاورزی مرتبط بود.

برای کشورهای عضو اوراسیا، همه این‌ها انگیزه‌ای برای رقابتی‌تر کردن کشاورزی با تقویت همکاری‌ها، معرفی راه‌حل‌های جدید، فناوری موثر، ایجاد مسیرهای جدید و توسعه شبکه‌های تجاری و لجستیکی و همچنین مراکز توزیع عمده‌فروشی است

علاوه‌بر این، دستور کار جهانی نیز برای کشورهای عضو اوراسیا توسعه صنعت کشاورزی به شیوه‌ای پایدار با توجه به مسائل اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی است. در ژانویه 2023 برای اولین‌بار اتحادیه اقتصادی اوراسیا افزایش تولیدات کشاورزی و کاهش نرخ بیکاری را ثبت کرد و تولید محصولات کشاورزی در اوراسیا 2.8 درصد نسبت به ژانویه سال قبل افزایش یافت و به 4.7 میلیارد دلار رسید.

افزایش تولیدات کشاورزی کشورهای اوراسیا

اوراسیا طی این مدت توانسته تولیدات کشاورزی را در سال 2023 در مقایسه با سال 2020 بیش از 20 درصد افزایش دهد. در حقیقت، سازوکار صادرات به عنوان بخشی از پروژه "آگرواکسپرس اوراسیا" توسعه یافته و تولیدات کشاورزی کشورهای اوراسیا با افزایش سالانه 5.1 درصد به 154.8 میلیارد دلار در ماه های ژانویه تا نوامبر 2022 رسید. بر اساس آمارهای منتشره قزاقستان 8.5 درصد، قرقیزستان 6.4 درصد، روسیه 4.7 درصد، بلاروس 3.5 درصد و ارمنستان 0.5 درصد افزایش تولید داشته‌اند.

یکی از چالش‌های اصلی پیش‌روی اقتصاد کشاورزی کشورهای اوراسیا افزایش رقابت‌پذیری محصولات است. این موضوع به ویژه این سال‌ها در زمینه جهانی شدن فزاینده و رقابت بین کشورها اهمیت پیدا کرده است. مهم‌ترین بخش بازار کشاورزی اوراسیا بازار غلات است.

طی ده سال اخیر در قزاقستان و روسیه قیمت تولید گندم، جو و ذرت نسبت به کشورهای صادرکننده اصلی این محصولات در جهان کمتر بود که نشان دهنده مزیت رقابتی قابل توجهی در قیمت است. سهم اوراسیا در تولید جهانی غلات در سال 2017 معادل 6.3 درصد بود؛ به‌طوری که در سال 2022 کشورهای اوراسیا به ترتیب 13.5 درصد و 17.5 درصد از تولید جهانی گندم و جو در سال 2017 را تولید می کردند. سهم کشورهای اوراسیا در تجارت جهانی گندم و جو در سال 2018 به ترتیب حدود 20 درصد و 14.3 درصد بود. تولید غلات در روسیه و قزاقستان، هم در بازار داخلی اوراسیا و هم در بازار جهانی، به شدت رقابتی است. عوامل اصلی افزایش رقابت‌پذیری از سال‌های 2014-2016 کاهش قیمت تولیدکننده داخلی و رشد حجم تولید بود.

این دو جنبه به کشورهای اوراسیا اجازه می دهد تا در آینده سهم بیشتری در بازارهای بین المللی غلات و محصولات فرآوری شده به دست آورند؛ لذا برای افزایش بیشتر سطح تولید و رقابت برای محصولات فرآوری غلات و غلات در کشورهای اوراسیا، توسعه و معرفی بذر باکیفیت، استفاده فشرده‌تر از فناوری‌های جدید کم هزینه، بهبود روابط قیمت در بازار غلات، یک الزام ضروری است.

حمایت از زیرمجموعه غلات، هماهنگ کردن نیازهای داخلی برای غلات باکیفیت با غلات خارجی، گسترش صادرات آرد و محصولات فرآوری غلات عمیق، توسعه زیرساخت های داخلی و خارجی و بهبود سیستم حمل و نقل و لجستیک بازار غلات در بلندمدت به ثبات این دو بازار کمک فراوانی می‌کند و ایران باید از این فرصت استفاده کند.

در نتیجه یک استراتژی پایدار واحد برای توسعه صادرات غلات در اوراسیا‌ ایجاد و اجرا شده که ایران باید در زنجیره تامین آن نقش بازی کند و با غفلت ایران، ترکیه و بقیه رقبای منطقه‌ای این بازی را خواهند برد.

نگاهی جمعیت شناختی به رژیم‌های غذایی

در اتحاد جماهیر شوروی سابق، 15 جمهوری وجود داشت که سه جمهوری بالتیک (استونی، لتونی و لیتوانی) بلافاصله پس از انحلال اتحاد جماهیر شوروی در سال 1990 جهت گیری اروپایی را اتخاذ کردند اما 12 جمهوری باقیمانده CIS را تشکیل دادند.

از این 12 جمهوری، 10 کشور (ارمنستان، آذربایجان، بلاروس، مولداوی، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، اوکراین و ازبکستان) عضویت دائم، یک (ترکمنستان) عضو وابسته است. اگرچه گرجستان در سال 2008 در مناقشه اوستیای جنوبی‌ از CIS خارج شد، اما معمولا به عنوان یکی از 12 کشور اصلی CIS به شمار می رود.

در سال 2023، حدود 74 میلیون نفر از 224 میلیون نفر در مناطق روستایی در منطقه اوراسیا زندگی می‌کنند که به طور متوسط ​​33 درصد از جمعیت منطقه را تشکیل داده و درصد نسبت روستاییان به شهرنشینان از 21.4 درصد در بلاروس تا 73 درصد در تاجیکستان متغیر میباشد. رژیم‌های غذایی متوسط ​​نیز از نظر ارزش انرژی در همه کشورهای منطقه اوراسیا به جز قرقیزستان و تاجیکستان به طور کلی کافی است و در حال حاضر این شاخص‌ها بیش از 2800 کیلوکالری در روز است.

روند توسعه بازار مواد غذایی کشاورزی در منطقه اوراسیا تا حد زیادی با تغییر در تولید و مصرف مواد غذایی در روسیه تعیین می‌شود. چنانکه در سال 2021، روسیه از نظر ارزش کالری انرژی 75.1 درصد از تولید مواد غذایی در منطقه را به خود اختصاص داده و در مقایسه، قزاقستان 9.5 درصد، ازبکستان 6.6 درصد و بلاروس 6.2 درصد را به خود اختصاص داده‌اند.

در مجموع، تاجیکستان، قرقیزستان و ارمنستان تنها 2.6 درصد از تولید را به خود اختصاص دادند. با وجود پیشرفت‌های قابل توجه از سال 2015‌ در دست‌یابی به امنیت غذایی، ارمنستان، قرقیزستان و تاجیکستان همچنان واردکنندگان خالص محصولات غذایی هستند.

از سال 2021 کاهش وابستگی کشاورزی منطقه به واردات کالاهای سرمایه‌ای و واسطه‌ای با توسعه تولیدات داخلی (انواع ماشین‌آلات و قطعات کشاورزی، بذر چغندرقند، کلزای زمستانه، سیب زمینی، آفتابگردان، ذرت و نخود، تخم مرغ و جوجه جوجه کشی و همچنین) محسوس است. به عنوان مثال پرورش نژادهای اصیل دامی، تجهیزات دام، مکمل‌های خوراک و داروهای دامپزشکی در کنار تقویت توسعه پایه فناوری کشاورزی با حمایت دولت‌ها برای تامین بذر و پرورش گاوهای شجره‌ای و تمرکز بر احیای شیوه‌های اصلاح نژاد و ژنتیک در حال افزایش است و ایران به دلیل اینکه شرکت‌هایش ذات بین‌المللی ندارند، نتوانسته در این بازار سهمی برای خود دست و پا کند.

جایگزینی واردات در مهندسی آب و مکانیک، از جمله بخش‌های با فناوری پیشرفته با تمرکز بر ارتقای ناوگان جاده‌ای و ریلی (وسایل نقلیه یخچال‌دار، واگن‌های ریلی و کانتینرها، مخازن روغن‌های گیاهی و غیره) و همچنین حمل‌ونقل دریایی؛ در کنارتقویت زیرساخت های مالی بخش کشاورزی، از جمله توسعه مبادلات کالای منطقه‌ای، تسویه متقابل به ارزهای ملی و زیرساخت یکپارچه بیمه و بیمه اتکایی برای حمایت از صادرات به رشدت رشد کرده وایجاد یک محیط نظارتی توانمند با هدف از بین بردن موانع و محدودیت‌ها در مقررات فنی، حمل و نقل، تدارکات دولتی و سیاست‌های مالیاتی تسهیل شده است.

از سال 2016 صدور خدمات فنی ترکیه، رژیم اشغالگر قدس و دیگر کشورها جهت بهبود کارایی مدیریت آب و انرژی در آسیای مرکزی و ترویج استفاده از فناوری های صرفه جویی در مصرف آب به عنوان یک جزء امنیت غذایی تشدید شده تا به بهبود پتانسیل غذایی منطقه اوراسیا کمک کند.

نقش مهم روسیه در مناسبات تجاری اوراسیا

ریسک های ژئوپلیتیکی تغییرات قابل توجهی را در پیوندهای یکپارچه بین کشورهای آسیای مرکزی ایجاد کرده است که بر توسعه پایدار تولید کشاورزی مجتمع کشت و صنعت و امنیت غذایی تأثیر گذاشته است. مشکل اصلی EAEU وزن عظیم اقتصادی روسیه است. در سال 2020، بیش از 90 درصد از تولید ناخالص داخلی سازمان را تشکیل می داد و بنابراین روند ادغام به شدت به سمت منافع روسیه متمایل شده است. این عدم توازن اغلب باعث درگیری در مسائل اقتصادی با سایر کشورهای عضو می شود.

روسیه پروژه یکپارچگی اقتصادی منطقه ای را ویژگی ضروری یک قدرت بزرگ و راهی برای مقابله با آنچه پوتین به عنوان دنیای تک قطبی تحت تسلط ایالات متحده می دید، می بیند و کشورهای اوراسیا شرکای مهم روسیه در تجارت محصولات کشاورزی هستند. کاهش شدید عرضه صادرات و واردات در مرحله اولیه ادغام همزمان با بحران مالی جهانی و کاهش ارزش پول ملی در سال 2015 اتفاق افتاد شد. با این حال، سال های بعد شاهد بهبود تدریجی تجارت بودیم. از طرف دیگر، مواد غذایی و مواد خام کشاورزی 15 درصد از کل واردات روسیه را تشکیل می دهند. در عین حال، روسیه دارای پتانسیل کشاورزی قدرتمند و بازار مصرفی بزرگ است.

طی چند سال گذشته، در روسیه نخبگان و متخصین علاقه خود را به توسعه کشاورزی به دلیل تحریم ها و فشارهای کشورهای غربی در ارتباط با سیاست خارجی روسیه افزایش داده اند. این وضعیت پتانسیل قابل توجهی برای تداوم تجارت و جایگزینی واردات در بخش کشاورزی ملی ایجاد کرده است.

از سال 2018، ارزش صادرات روسیه در بازار مشترک کشاورزی از ارزش های پیش از بحران سال 2014 فراتر رفت. چنان که در سال 2019، عرضه محصولات کشاورزی و غذایی روسیه به کشورهای اوراسیا به 3.7 میلیارد دلار افزایش یافت که 14.9 درصد از کل صادرات محصولات کشاورزی و غذایی روسیه را به خود اختصاص می داد. در همین زمان، واردات به روسیه از کشورهای اوراسیا به 5.1 میلیارد دلار افزایش یافت و سهم آنها در کل واردات کشاورزی و مواد غذایی این کشور به 16.7 درصد رسید.

این در شرایطی اتفاق افتاد که حضور محصولات کشورهای ثالث در بازار روسیه به میزان قابل توجهی کاهش یافت، در حالی که صادرات از روسیه تحت تأثیر کاهش ارزش پول ملی و تحریم غذایی افزایش یافته بود. این فرآیندها منجر به بهبود قابل توجهی در تراز تجارت کشاورزی و مواد غذایی روسیه با کشورهای ثالث شد. لازم به ذکر است که تقریباً 70 درصد از عرضه روسیه به بازار مشترک کشاورزی و مواد غذاییا وراسیا محصولات با درجه پردازش نسبتاً بالا هستند.‌ این محصولات عمدتاً محصولات صنایع غذایی و فرآوری (محصولات غلات، آرد، نشاسته یا شیر، شیرینی آرد، شکلات، محصولات تنباکو، میوه‌ها و سبزیجات فرآوری‌شده، نوشیدنی‌ها، قند و شکر و شیرینی‌سازی، خوراک دام) هستند.

عرضه مواد غذایی به بازار مشترک اوراسیا بیش از 50 درصد است. البته وضعیت معکوس در صادرات روسیه به خارج ازاوراسیا هم مشاهده می شود که 70 درصد آن را کالاهای با درجه فرآوری کمتر شامل غلات و ماهی تشکیل می دهند. محصولات چربی و روغن (17.3درصد) اساس عرضه محصولات با ارزش بالا به کشورهای ثالث را تشکیل می دهند. سهم گوشت و لبنیات در حال افزایش است. در همین حال، ارزش صادرات آنها به کشورهای ثالث دو برابر بیشتر از عرضه به شرکا در اوراسیا است. در میان کشورهای اوراسیا، شرکای اصلی روسیه از نظر ارزش تجارت کشاورزی، قزاقستان و بلاروس هستند.

سهم این کشورها در ساختار صادرات روسیه به بازار اتحادیه اروپا در سال 2019 به ترتیب 49 و 37 درصد بوده است. علاوه بر این، عرضه به بازار بلاروس بیش از نیمی از رشد صادرات روسیه را تشکیل می دهد. علاوه بر این، بلاروس یک تامین کننده پیشرو محصولات کشاورزی و غذایی به بازار روسیه نه تنها در اوراسیا‌ بلکه در بیشتر کشورهای جهان است. ارزش واردات محصولات کشاورزی روسیه از بلاروس 2.5 برابر واردات از چین و 2.8 برابر واردات از برزیل است.

در نتیجه، تراز منفی کل تجارت کشاورزی و مواد غذایی روسیه (5.5 میلیارد دلار) به دلیل عملیات صادرات-واردات نه چندان متعادل با بلاروس، شکل گرفته است. این وضعیت عمدتاً به دلیل سطح نسبتاً بالای حمایت دولتی از کشاورزی در بلاروس است که 2.5 تا 3 برابر بیشتر از سطح حمایت از تولید کشاورزی در روسیه است.

از 190 قلم کالای محصولات کشاورزی‌ که توسط روسیه به کشورهای EAEU صادر می شود، تنها 25 قلم با مزیت های نسبی آشکار مشخص می شوند. فهرست کالاهای صادراتی که روسیه در تولید آنها دارای مزیت نسبی است شامل پنج نوع غلات (گندم، گندم سیاه، جو، جو و چاودار)، ماهی منجمد، بی مهرگان آبزی، تخم کتان و آفتابگردان، سبزیجات است. روغن ها (کلزا، آفتابگردان، روغن سویا)، مارگارین، شکلات و سایر محصولات است. ارزش صادرات این گونه کالاها به کشورهای اوراسیا در سال 2019 به 1.1 میلیارد دلار رسید که بیش از 75 درصد از این صادرات را شکلات، روغن آفتابگردان، گندم، تنباکو و جایگزین های آن و مارگارین تشکیل می دهد. نبود عرضه یا ارزش پایین عرضه در میان بخش قابل توجهی از کالاهای باقی مانده با مزیت های نسبی آشکار، نشان دهنده محدودیت های تقاضا در کشورهای اوراسیا است. به طور کلی، سهم صادرات محصولات روسی که با مزیت‌های نسبی آشکار در کل صادرات محصولات کشاورزی روسیه به کشورهای اوراسیا مشخص می‌شود، در سال 2019 تقریباً 30 درصد بوده است. بنابراین بیش از دو سوم عرضه محصولات کشاورزی-غذایی روسیه به بازارهای کشورهای اتحادیه اوراسیا مربوط به کالاهایی است که مزیت نسبی آنها هنوز آشکار نشده است.

حال اگر منابع بیش از 100 میلیون دلار را به عنوان خط پایان در نظر بگیریم، آنگاه این کالاها شامل آرد شیرینی‌پزی و آرد ساده، خوراک دام، شکر، سایر محصولات غذایی (کنسانتره پروتئین، شربت، آدامس، مخلوط ویتامین‌ها و مواد معدنی)، سیگار ، آب و شیرین کننده ها است.‌ در سال 2019، صادرات این کالاها بالغ بر 887 میلیون دلار یا 55 درصد در فهرست 10 کالای برتر از نظر ارزش صادرات محصولات کشاورزی و غذایی روسیه به اوراسیا بوده است.

در خصوص مقاصد خاص، بیشترین پتانسیل صادراتی روسیه برای محصولات در نظر گرفته شده در بازار ارمنستان (97 درصد) و کمترین آن در بازار قرقیزستان (65 درصد) است. بازارهای قزاقستان و قرقیزستان ظرفیت بیشتری برای افزایش صادرات به روسیه دارند لذا‌ دستیابی به ارزش بالقوه عرضه برای کالاهای مورد نظر، صادرات روسیه به قزاقستان و قرقیزستان را به ترتیب 82 و 70 میلیون دلار افزایش می دهد. طرفه اینکه‌ کارایی تولید کشاورزی قزاقستان به شدت و به طور مستقیم به سطح ادغام این کشور در بازار واحد اقتصادی اتحادیه اوراسیا بستگی دارد و بازار قزاقستان در بلندمدت امیدوارکننده‌ترین بازار است، زیرا تولید ناخالص داخلی سرانه در این جمهوری نزدیک‌ترین به شاخص روسیه است و اندازه جمعیت در قزاقستان تقریباً با کل جمعیت ارمنستان مطابقت دارد. به نظر می رسد بلاروس سخت ترین شریک روسیه از نظر ایجاد روابط بلندمدت تجاری و اقتصادی به منظور بهبود توازن تجارت کشاورزی و مواد غذایی باشد.

پتانسیل محدود برای افزایش حضور محصولات کشاورزی-غذایی روسیه در بازار بلاروس و سیاست جایگزینی واردات انجام شده توسط روسیه نشان دهنده توصیه به توسعه روابط تجاری بر اساس شرکای ایجاد زنجیره ارزش مشترک، در درجه اول برای صادرات محصولات به کشورهای ثالث است.

این رویکرد روابط تجاری و اقتصادی را تقویت می کند و توسعه تدریجی فرآیندهای ادغام و همکاری در بخش کشاورزی و صنعتی دو کشور را تضمین می کند. در حال حاضر، روسیه به اجرای کامل پتانسیل موجود برای افزایش عرضه محصولات کشاورزی-غذایی به بازارهای کشورهای اوراسیا نزدیک شده است و برای محصولات غذایی پرتقاضا به 203 میلیون دلار یا 12 درصد ارزش عرضه در سال 2019 رسیده و از آنجایی که ارزش صادرات هدف 42.5 میلیارد دلار تا سال 2030 محقق می شود. تحقیقات نشان داده است که کشورهای اوراسیا تا سال 2050 همچنان شرکای مهم روسیه در تجارت مواد غذایی هستند. ساختار عرضه روسیه به بازار مشترک EAEU تحت سلطه محصولات با درجه بالایی از پردازش است. هدف اولیه بلندپروازانه افزایش صادرات محصولات کشاورزی روسیه به 45 میلیارد دلار در سال 2024 با فرمان رئیس جمهور فدراسیون روسیه در تاریخ 7 می 2018، شماره 204، در مورد اهداف ملی و اهداف استراتژیک برای توسعه فدراسیون روسیه تا سال 2024 تعیین شد.

بازار واحد بیمه کشاورزی کشورهای اوراسیا

در حال حاضر، بازار واحد بیمه کشاورزی کشورهای EAEU با مجموع 2 هزار میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی اتحادیه، بیش از 20 میلیون کیلومتر مربع وسعت، فضایی معادل 15 درصد کره زمین و بیش از 182 میلیون نفر جمعیت شروع به رشد کرده است و توسعه آن تحت تأثیر هزینه های بالای خدمات بیمه ای، همراه با وجود خطرات قابل توجه در کشاورزی ، سیاست ناکافی ترویج این عملیات توسط شرکت های بیمه و کشورهای عضو EAEU،و سطح نسبتاً پایین پایگاه اطلاعاتی تولیدکنندگان محصولات کشاورزی قرار دارد. با تصمیم کنگره اوراسیا شرکت های بیمه در سراسر کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا، پروژه ای برای تشکیل بازار واحد بیمه در حال توسعه در دست اقدام دارند و برای دستیابی به این هدف، پیش نیازهای سازمانی، مدیریتی و اقتصادی نظیر یکسان سازی قوانین ملی و الزامات اساسی برای شرکت های بیمه تعریف شده و باید ایجاد شود. بر اساس آمارها حدود 541 شرکت بیمه در سراسر کشورهای EAEU در سال 2012 فعالیت داشتند که تعداد آنها تا 2018 به طور قابل توجهی کاهش یافته و شامل بیش از 300 شرکت بیمه‌گر می‌شود که طیف وسیعی از خدمات بیمه را ارائه می دهند. ادغام بازارهای بیمه در سال 2005 از تأسیس شورای هماهنگی بین ایالتی سران کشورهای CIS آغاز شد که با تصمیم آن شورا ،هزینه های متحمل شده در تولید محصولات زراعی باید بیمه شود. با این حال، مکانیسم ارائه حمایت دولتی در سراسر کشورهای CIS متفاوت بوده و در دوره های زمانی جداگانه تعریف شده است مثلا در روسیه، حق بیمه به میزان 50 درصد از بودجه دولتی، و در بلاروس 95درصد ازپرداخت می شود، و در قزاقستان، دولت به شرکت های بیمه برای غرامت پرداخت شده بیمه به میزان 50درصد هزینه های جبران می پردازد.

در سال 2022 اتحادیه اقتصادی اوراسیا ادغام خود را عمیق تر کرد وکشورهای عضو این بلوک تایید کردند که 75 درصد از جریان تجاری آنها با ارزهای ملی پرداخت می شود. سران کشورهای تشکیل دهنده اتحادیه اقتصادی اوراسیا در "بیشکک" پایتخت قرقیزستان با ایجاد شرکت بیمه اتکایی اوراسیا برای حمایت از روابط تجاری و ادامه کاهش وابستگی این کشورها به غرب موافقت کردند. تصمیم نخست وزیران مبتنی بر، حمایت بیمه ای از تجارت خارجی، تحریک سرمایه گذاری های متقابل در بخش کشاورزی، اتخاذ تدابیر عاجل برای بهبود امنیت غذایی و ارائه تسهیلات صادراتی بود.

توافق‌نامه‌های تجارت آزاد اوراسیا

در اول ژانویه 2018، کد گمرکی جدید EAEU اجرایی شد و تحولات در SPS و مقررات فنی در سال 19-2018 مربوط به الزامات بهداشتی گیاهی قرنطینه یکپارچه و فهرست قرنطینه، الزامات دامپزشکی برای کالاها کنترل شد. فهرست این کالاها، اصلاحیه‌های مقررات فنی EAEU در مورد ایمنی شیر، محصولات لبنی و برچسب‌گذاری محصولات غذایی، حداکثر میزان باقیمانده سموم در محصولات دامی و مسائل دیگر فنی به تصویب رسید. در 17 می 2018، معاهده اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU)‌ توافقنامه هایی را با ایران و چین در جریان مجمع اقتصادی "آستانه" امضا کرد.

این موافقتنامه موقت منتهی به تشکیل منطقه آزاد تجاری بین اتحادیه اروپا و کشورهای عضو آن و جمهوری اسلامی ایران در بخش مربوط به کشاورزی شد و کاهش‌ 25 درصد تا 100درصد عوارض واردات اوراسیا برای طیف وسیعی از محصولات وارداتی از ایران، به ویژه برخی از محصولات مانند ماهی، سبزیجات و میوه های تازه و خشک پیش بینی گردید. متقابلا اوراسیا نیز از 20 تا 75 درصد کاهش تعرفه بر محصولاتی مانند گوشت گاو و گوساله، کره، برخی از شیرینی ها و شکلات، آب های معدنی، روغن و محصولات چربی برخوردار خواهد شد. این توافقنامه 60 روز پس از تصویب آن توسط همه طرف ها لازم الاجرا شد و در آوریل 2019 توسط بلاروس، قزاقستان و فدراسیون روسیه تصویب شد. طرفین این سند را مبنایی برای ایجاد یک منطقه تجارت آزاد طی سه سال آینده می دانند.

سند دیگری که در آستانه امضا شد، موافقتنامه همکاری اقتصادی و تجاری بین اتحادیه اوراسیا و جمهوری خلق چین بود از جمله مواد مرتبط آن با تجارت کشاورزی عبارت بود از شفافیت، موانع فنی تجارت، اقدامات بهداشتی و بهداشت گیاهی، تسهیل تجارت، و همکاری بخشی از جمله در کشاورزی (کمیسیون EAEU، 2018). در سال 2018 و اوایل سال 2019، EAEU همچنین مذاکراتی را درباره توافقنامه تجارت آزاد با مولداوی، ازبکستان، تاجیکستان، صربستان، ویتنام، مصر، اسرائیل ، صربستان و سنگاپور انجام داد‌ این معاهدات به اتحادیه اقتصادی اوراسیا امکان می دهد ضریب نفوذ فعالیت و تعامل تجاری اعضای خود را فراتر از اوراسیا بسط داده و شرایط امتناع را تعدیل نماید.

ایران و تمهیدات اوراسیایی

در رقابت های ژئواکونومیک؛ چین و روسیه دو محرک اصلی اتصال و یکپارچگی منطقه‌ای در اوراسیا بوده و از نظر ژئوپلیتیکی و ایدئولوژیک بیش از هر دوره دیگری از تاریخ اخیر خود به یکدیگر نزدیک شده اند. آنها توانسته اند جریان ترافیک کانتینری متعادلی را بین مسیرهایی که از خاور دور روسیه عبور می کنند و مسیرهایی که در سراسر آسیای مرکزی می گذرند، در راستای BRI چین و منطقه‌گرایی بسته روسیه از طریق EAEU، توسعه دهند. در این رابطه ایران نیز باید ابزارهای «دیپلماسی ژئواکونومیک» را به‌عنوان بخشی از رویکرد ژئواستراتژیک خود با بهره برداری از شبکه ریلی ایران به عنوان مهم ترین مسیر ارتباطی و ترانزیتی ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا در دو سوی خزر برگزیند. از نظر ژئوپلیتیکی، توسعه بیشتر روابط ایران با روسیه و چین‌ میتواند سهم بازار (جدید) در کشورهای آسیای میانه، شرق و غرب آسیا، حتی هند، کسب نماید.

ایران و هم شرکای اورآسیایی آن علاقه مند به ارتقا و گسترش خطوط ارتباطی تجاری و باز و در دسترس نگه داشتن آنها هستند. این به ارتباطات تجاری، هم از طریق زمین و هم از طریق دریا، در سراسر اوراسیا قاره ای و دریایی مربوط می شود. زنجیره‌های عرضه و ارزش ایران از دریای چین تا بالتیک تا دریای سیاه، و از مدیترانه شرقی تا عربی، برای تثبیت، محافظت و گسترش منافع ایران ضروری اند بعنوان مثال ظرفیت کارخانه‌های آرد کشور دو برابر نیاز داخل است، بنابراین با ورود موقت، ترانزیت و سواپ(swap) گندم از اتحادیه و تبدیل آن به آرد و صادرات این کالا، یک مزیت محسوب می‌شود، زیرا در کشورهای اطراف ایران از قبیل عراق و سوریه هفت میلیون تن بازار آرد وجود دارد که می‌توانیم از این ظرفیت استفاده کنیم.

ایران به شدت باید پیگیر ارتباطات بیشتر، مشارکت‌های تجاری و موافقت‌نامه‌های تجاری، پذیرش قوانین، استانداردها و هنجارهای تجاری مشروع خودباشد. ایران نیاز به کالیبره کردن ترکیب مناسبی از ابزارهای تجاری، همکاری، رقابت و تعادل با اتحادیه اوراسیا دارد و اهداف اساسی خود را برای استراتژی اتصال آینده به اوراسیا به وضوح تعریف کند چون انتخاب منابع وارداتی کالاهای اساسی ایران به عوامل بسیاری از جمله قیمت‌ کالاها، هزینه‌های حمل‌ونقل، قیمت‌های نفت، موانع تجاری (مثل کنترل صادرات)، دسترسی به سازوکارهای عملی پرداخت (مثل دور زدن تحریم‌های آمریکا)، ترجیحات سیاسی و وقایع ژئوپولیتیک بستگی دارد و اوراسیا شریک خوبی است لذا برای بازیگر شدن در تحولات ژئواکونومیک اوراسیا؛‌ ایران باید به کمک رایزنان بازرگانی، وکلا، سرمایه‌داران، بازاریابان، اقتصاددانان، مدیران فروش، لجستیست‌ها و کارگزاران گمرک به طور صریح ترکیبی از ابزارهای سیاسی و اقتصادی و بانکی در دسترس خود را ارزیابی کند و همکاری خود با BRI و EAEU را از سطح فنی-اقتصادی، همگرایی مقرراتی، هماهنگ‌سازی و استانداردسازی رویه‌های ترخیص گمرکی به سطح سیاسی ارتقا دهد و باید اقدامات خود را بر روی اتصال لجستیک، دیجیتال و حمل و نقل و سرمایه‌گذاری‌های مورد نیاز برای تکمیل کریدورهای شبکه اصلی متمرکز کند. این امر به ویژه با توجه به اهرم انرژی و سیاسی‌ ایران در برابر مسکو و پکن و با توجه به پیوندهای قوی استراتژیک خاورمیانه ای بسیار مهم است.

دست‌یابی به این اهداف نه تنها مستلزم تقویت و ادغام بیشتر ابزارهای اتحادیه و مشارکت بیشتر بخش خصوصی است بلکه تلاش مالی بیشتری در ایجاد زیرساخت های بین منطقه ای و فراملی می طلبد. ایران باید با محدودیت‌های خود کنار بیاید و از طریق یک بازی پیچیده "رقابت-همکاری" برای دفاع، ترویج و تحقق منافع خود در فضای وسیع‌تر اوراسیا، سخت، مؤثر و عملی رقابت کند.