درخت‌هایی برای بیابان‌زدایی

بیابان‌زایی مشکلی جهانی است که از عوارض آن می‌توان تغییرات اقلیمی، بر هم زدن محیط زیست توسط انسان، شوره‌زار و متروک شدن برخی از اراضی کشاورزی و رها شدن آن‌ها، افزایش وسعت اراضی کویری و مواردی دیگر را نام برد.

اخبار سبز کشاورزی؛ بیابان‌زایی به نوعی موجب بروز اکوسیستم‌های جدید می‌شود که باید اقدام به بیابان‌زدایی و جلوگیری از توسعه آن نمود.

اگر چه روش‌های متفاوتی برای بیابان‌زدایی وجود دارد، اما در این جا هدف معرفی گیاهانی است که می‌توانند به دلیل ویژگی‌های ژنتیکی و قابلیت دوام و بقا در چنین مناطقی به زندگی خود ادامه دهند.

بیشتر بخوانید: تبدیل اراضی بیابانی کشور به جنگل

زمانی که اقدام به جلوگیری از توسعه یک بیابان می‌شود، نکته بسیار مهم آن است که بدانیم چه نوع گیاهانی برای کاشت در چنین مناطقی مناسب هستند. موضوعی که متاسفانه مورد توجه مسئولان دست اندرکار بیابان‌زدایی و محیط زیست کشور قرار نمی‌گیرد.

سالیان درازی است که در ماه پایانی سال و به مناسبت روز درختکاری هزاران درخت که البته با هزینه و زحمات زیاد تولید شده‌اند، به بهانه بیابان زدایی توسط عده‌ای، به صورت نمایشی کشت شده و به حال خود رها می‌شوند. بدیهی است که پس از اندکی زمانی خشک شده و از بین می‌روند که این روند در سال بعد و سال‌های بعد نیز به اجرا در می‌آید.

جدا از لزوم رعایت تمامی معیارها برای بیابان‌زدایی نکته اساسی انتخاب و کشت درخت‌های مناسب با شرایط اقلیمی و آب و هوای منطقه است، غفلت از این موضوع را می‌توان مثلا در کشت درخت‌های سوزنی برگ در اکثر مناطق کشور مشاهده کرد که به نوعی هدر دادن تمامی هزینه‌ها و نابود کردن گیاهانی است که برای چنان مناطقی مناسب نیستند.

انتخاب درخت مناسب برای هر منطقه به عهده کارشناسانی است که به الزامات آن آگاهی دارند.

معمولا گیاهانی که در بیابان‌ها توان رشد دارند، نیاز چندانی به آب ندارند. انواع کاکتوس، نخل‌ها، آکاسیاها، بیدها، گز و … از دسته گیاهانی هستند که برای بیابان‌زدایی مناسبند.

درخت‌های محیط زیست بیابانی

هر درختی حتی در شرایط قابل انطباق با محیط، از نظر طول عمر دارای دوره‌ای مشخص است، اما برخی از درخت‌ها در چنین وضعیت‌هایی نسبت به سایر درخت‌ها طول عمر بیشتری دارند. بنابراین باید اقدام به یافتن درخت‌هایی کرد که در شرایط بیابانی با مشخصات زیر قابل دوام باشند.

ویژگی‌های بیابان: خشکی فوق‌العاده، نداشتن سایه، نداشن آب یا نبود امکانات دسترسی به آب، طول دوره گرمایی بالا، میزان تبخیر بالا از سطح خاک، ناپایداری و نوسانات زیاد درجه حرارت معمولاً از ویژگی‌های بیابان هستند.

نکته‌ای که در اینجا توجه به آن اهمیت دارد این است که کدام درخت مناسب چه بخشی از بیابان است، چرا که امکان دارد به دلیل وسعت بیابان، شرایط ادامه حیات برای درخت‌ها متفاوت باشد.

امکان دارد که برخی از حوزه‌های بیابانی میانگین درجه حرارت پائینی داشته باشند، بنابراین در صورت وجود رطوبت کافی نمی‌توان مهر بیابان بودن به آن‌ها زد. چنین مناطقی اکثرا دارای یک حداقل درجه حرارت هستند. حال چنانچه گیاهی قابلیت انطباق با چنین دمایی را داشته باشد، بهتر است که در مناطق متمایل به سرد کاشته شود.

چگونگی رشد گیاهان در بیابان

مهم‌ترین نکته در این موضوع شناخت میزان مقاومت گیاهان نسبت به خشکی است. تمامی درخت‌هایی که در ادامه این مطلب معرفی می‌شوند قادرند بدون دریافت آب زیاد در شرایط بیابان زنده بمانند. این دسته از گیاهان اصطلاحا گزروفیت(Xerophyte) یا ساکولنت(Succulents) نامیده می‌شوند. این دسته از گیاهان به وجود مقادیر اندک آب تطابق یافته و آب را برای مصرف درازمدت در خود ذخیره می‌کنند. برخی از این گیاهان برای یافتن آب ریشه خود را تا عمق 30 متری خاک گسترده کرده و به ذخایر آب در عمق زمین دسترسی پیدا می‌کنند.

مراقبت از درخت‌ها در بیابان

پس از انتخاب درخت مناسب برای کشت در بیابان، اقدام درازمدت و بسیار مهم مواظبت از آن است، موضوعی که متاسفانه در روند کشت درخت‌ها در مناطق بیابانی در کشور ما رعایت نمی‌شود و پس از کشت، این گیاهان به حال خود رها شده و طبیعتا پس از اندک زمانی از بین می‌روند.

برای زنده نگه داشتن درخت‌ها و گیاهان کشت شده در بیابان دو نکته بسیار اساسی باید رعایت شود. اول دادن آب تا تثبیت درخت‌ها و دوم اضافه کردن کود، چرا که حتی مقدار اندکی کود می‌تواند باعث مقاوم شدن گیاه در مقابل شرایط سخت آینده گردد.

1- آبیاری: آبیاری نامنظم بهترین روش آبیاری برای این گونه از درخت‌ها است، هر چند این روش مخالف حفظ رطوبت دائم برای این دسته از گیاهان است.

این روش آب دادن مشابه شرایط طبیعی بوده و موجب رشد عمیق ریشه این گیاهان می‌شود. در برخی از اوقات بهتر است تا خاک اطراف آن‌ها کاملا خشک شود و سپس اقدام به آبیاری نمود.

2- دادن کود: اساسی‌ترین عنصر غذایی مورد نیاز گیاهان در بیابان ازت است، بنابراین افزودن ازت به خاک این گیاهان در رشد آن‌ها اثر مستقیم دارد.

دادن کود به این گیاهان موجب پایداری و دوام آنها می‌شود، چرا که ازت در تولید کلروفیل، پروتئین، بافت‌های اسکلتی و تولید آنزیم‌های مورد نیاز درخت تاثیر کامل دارد.

چنانچه مجریان کشت درخت‌های بیابانی تمایل به رشد سریع‌تر این گیاهان داشته باشند، ازت می‌تواند بسیار موثر باشد، چرا که امکان دارد سایر کودها و موادغذایی چنین تاثیری نداشته باشند.

چند ویژگی درخت‌های بیابانی

زمانی که درباره یک گیاه مناسب کشت در مناطق بیابانی حرف می‌زنیم باید دارای خصوصیات زیر باشد:

• داشتن شبکه ریشه‌ای عمیق برای مکیدن و جذب آب از منابع زیرزمینی؛

• داشتن برگ‌ها و ساقه‌های ضخیم برای حفظ آب؛

• مقاوم بودن به خشکی؛

• انتخاب ترجیحی از گیاهان ساکولنت.

گیاهان مناسب مناطق بیابانی

انتخاب یک درخت برای یک ناحیه بیابانی باید با در نظر گرفتن میزان شدت بیابانی بودن ناحیه و توانایی درخت در ادامه زندگی باشد.

1- بید: گونه‌ای از بید که می‌تواند در صورت کشت ردیفی در مناطق بیابانی خنک ضمن ایجاد سایه در طول تابستان، مانع از شدت گرفتن سرما در زمستان گردد.

این گونه از درخت بید دارای اندامی کوتاه و بوته مانند است و اغلب ساقه و شاخه‌های آن دارای پیچیدگی هستند. شاخ و برگ آن در اطراف ساقه گسترده شده و شکل به هم پیوسته‌ای دارد. این درخت نسبت به خشکی مقاومت زیاد داشته، بسیار آفتاب دوست است و در مناطق بیابانی به وفور وجود دارد.

2- نخل‌ها: انواع نخل و به ویژه نخل‌های خرما نسبت به شرایط گرم و خشک مقاومت زیادی دارند. خوشه‌های آویخته خرمای آن‌ها نیز زیبایی دوچندانی به این گیاه می‌دهد. این گیاهان باید در اراضی با زهکشی خوب کشت شوند. نخل‌ها اگر چه نسبت به شرایط آب و هوای خشک مقاومند اما در زمان میوه‌دهی باید به اندازه کافی آب در اختیار داشته باشند. نخل در شرایط سرمای شدید آسیب می‌بینند بنابراین برای مناطق بیابانی سرد مناسب نیستند. این درخت‌ها در خاک‌های رسی، سیلتی و شنی که زهکشی خوب داشته باشند، رشد طبیعی دارند.

3- آکاسیاها: انواع آکاسیا مناسب شرایط جغرافیایی سخت هستند و به خوبی در مناطق بیابانی رشد می‌کنند. دارای چتر هوایی گسترده بوده و شاخه‌های آن‌ها به اطراف منشعب می‌شوند. نیازمند آفتاب زیاد و خاک با زهکشی مناسب هستند که در صورت تثبیت اولیه، نیازی به آبیاری بعدی ندارند.

4- انواع کاکتوس: کاکتوس‌ها به خوبی در شرایط سخت آب و هوایی قادر به ادامه زندگی هستند. اغلب این گیاهان سبز بوده که ساقه آن‌ها پوشیده از خارهای ریز و درشت است. در پاره‌ای از اوقات گل می‌دهند. تعدادی از آن‌ها کوتاه و سطحی و شمار دیگری بلند هستند. این گیاهان نیازمند آفتاب زیاد هستند. فاصله بین آبیاری آن‌ها باید زیاد باشد، چرا که ساقه آن‌ها مخزنی از آب است.

5- گز(تاماریکس): انواع گز قادر به تحمل شرایط سخت آب و هوایی و خشکی هستند که در مناطق بیابانی گرم کشور توانایی ماندگاری دارند. تکثیر آن‌ها از قلمه بوده و به سرعت رشد کرده که در صورت کشت متراکم می‌توانند به بیابان زدایی کمک کنند.

ماهنامه دام و کشت و صنعت- شماره ۲۷۳-فروردین ۱۴۰۲