رونمایی از کتاب «ویز، نیش، گاز: حشرات به چه درد می‌خورند؟»
زندگی انسان در گرو حشرات
رونمایی از کتاب «ویز، نیش، گاز: حشرات به چه درد می‌خورند؟» با ترجمه «کاوه فیض‌اللهی»
اخبار سبز کشاورزی؛ بیست‌وهشتم آبان‌ماه سال ۱۴۰۳ سی‌امین نشست از سلسله‌نشست‌های عصر دوشنبه‌های مجله بخارا با همراهی مرکز مطالعات خاورمیانه و فصلنامه صنوبر به رونمایی از کتاب «ویز، نیش، گاز: حشرات به چه درد می‌خورند؟» با ترجمه «کاوه فیض‌اللهی» اختصاص داشت.
در این نشست «علی دهباشی» سردبیر فصلنامه بخارا، «هلن عالی‌پناه» دانشیار رده‌بندی حشرات، «رؤیا ارباب تفتی» استادیار حشره‌شناسی کشاورزی، «کاوه فیض‌اللهی» مترجم سخنرانی کردند. کارگاه نقاشی «علی نورپور» تصویرگر این کتاب و مدرس دانشگاه معماری و هنر پارس از دیگر بخش‌های این نشست بود.
زندگی شبکه‌ای نیاز به همه گونه‌ها دارد
|علی دهباشی، سردبیر فصلنامه بخارا |
تا جایی که می‌دانیم سیاره زمین تنها نقطه در جهان بیکران است که زندگی در آن جریان دارد. زمین تمام شرایط لازم برای آسایش انسان را فراهم کرده است. اما ما روی این سیاره نه در تنهایی و خلأ بلکه در ارتباط با شبکه‌ای حیاتی زندگی می‌کنیم که بخش بزرگی از تاروپود آن را حشرات تشکیل می‌دهند. اگر این تار‌و‌پودها بگسلند حفره‌ای در این شبکه پدید خواهد آمد که ما را نیز با خود به ورطه نابودی می‌کشاند.
کار بسیار است و پژوهشگر اندک
|هلن عالی‌پناه، دانشیار رده‌بندی حشرات |
یک‌و‌‌نیم میلیون گونه حشره روی زمین زندگی می‌کنند، آنها ساختار بدن فوق‌العاده پیچیده‌ای دارند و حیات ما به آنها وابسته است. در ایران مطالعات زیادی درباره حشرات انجام گرفته، اما همچنان بسیاری از گونه‌ها کشف نشده‌اند؛ به‌واسطه آنکه علاقه‌مندان به تاکسونومی محدودند و همچنان این تفکر در ذهن برخی وجود دارد که شناسایی این گونه‌ها چه اهمیت و فایده‌ای دارد. درحالی‌که اگر بدانیم چه گونه‌هایی در کشورمان داریم، آن زمان قادر به حفاظت از آنها خواهیم بود و با ورود گونه‌های بیگانه به کشور می‌توانیم با آنها مقابله کنیم.
در ایران حدود چهار هزار و ۸۰۰ گونه پروانه تا به امروز شناسایی شده است و پیش‌بینی می‌شود چیزی کمتر از این حدود هنوز شناسایی نشده باشد. باتوجه‌به اینکه مگس‌ها و زنبورها از لحاظ تعداد گونه شبیه پروانه‌ها هستند و سوسک‌ها سه برابر آنها جمعیت دارند، می‌توان این برآورد را درباره جمعیت پروانه‌ها به‌دست آورد.
ما در ایران نقاط داغ زیادی داریم که در آنها چند منطقه جغرافیایی با اقلیم‌های متفاوت با هم تلاقی کرده و تنوع گونه‌ای بالایی را در خود جای داده‌اند. با وجود چنین مناطقی، تاکسونومیست‌ها محدودند و همین مسئله سبب شده است در بسیاری از این محدوده‌ها کار پژوهشی انجام نشود.
با افزایش جمعیت ساکنان زمین منابع تغذیه انسان نیز نیازمند تنوع است و این موضوع موجب شده است حشرات به‌عنوان بخشی از سبد غذایی مطرح شود. در سال‌های اخیر نیاز به گوشت و پروتئین سه برابر شده و همین موضوع حشرات را که میزان پروتئین آنها گاه تا سه برابر گوشت گاو و گوسفند می‌شود، در مرکز توجه قرار داده است. از سوی دیگر پرورش حشرات زودبازده و با هزینه و زمان اندک امکانپذیر است، آنها همچنین تولیدمثل بالایی دارند و جمعیتشان به‌سرعت افزایش مییابد. قاره آسیا با ۹۳۲ گونه در صدر مناطقی است که در آنها گونه‌های مختلف حشرات قابل خوردن هستند.
تایلند، هند، چین، برزیل و مکزیک هم از کشورهایی هستند که بیش از دیگران از حشرات تغذیه می‌کنند. ما باید در ایران با لحاظ مسائل شرعی در موضوع حلال و حرام بودن، این مسئله را بررسی کنیم؛ زیرا زمانی ناچار به تغذیه از این گونه‌ها می‌شویم. البته در بخش‌هایی از ایران شاهدیم که مردم حشرات را مشابه چیپس مصرف می‌کنند و ارزش خوراکی برای آنها دارد.
طعم‌های ازدست‌رفته در غیاب حشره‌ها
|کاوه فیض‌اللهی، مترجم |
ما انسان‌ها تشنه تنوع و طعم‌های جدید هستیم و مدام دنبال میوه یا ادویه‌ای جدیدی می‌گردیم که طعم آن را نچشیده باشیم،. این درحالی‌است که برخی طعم‌ها که توسط حشرات برای ما خلق می‌شد، در حال فراموش شدن هستند. یکی از کارکردهای حشرات تولید غذا و خوراک برای انسان‌ها است. در این زمینه اولین چیزی که به ذهن می‌رسد، عسل است؛ اما این ماده غذایی تنها خوراکی نیست که توسط حشرات برای ما تأمین می‌شود. در گذشته ماده‌ای به اسم «گز انگبین» یا گز خوانسار داشتیم که در تولید گز به‌کار می‌رفت.
شیوه تولید این ماده توسط حشره‌ای است که خرطوم خود را در گیاهان فرو می‌کند و شهد آنها را می‌نوشد. به‌واسطه حجم بالای شهد و قند، این حشره بخشی از آن را روی ساقه گیاه دفع می‌کند که شکل پولک به خود می‌گیرند. مردم این پولک‌ها را جمع‌آوری و برای شیرین کردن گز از آن استفاده می‌کردند. بااستفاده از قند و … برای تولید گز و کنار گذاشته شدن این ماده، عملاً طعم گذشته گز از بین رفته است.
یکی دیگر از طعم‌های دیگری که حشرات عامل تولید آن هستند، به واکنش دفاعی گیاهان در مقابل آنها برمی‌گردد. گیاهان برای اینکه حشرات سراغشان نیایند، مواد بدمزه‌ای تولید می‌کنند که اتفاقاً به ذائقه ما سازگار است؛ نعنا، خردل، چای، قهوه، توتون و … جزو این طعم‌ها هستند. فراتر از دو موردی که به آنها اشاره کردم، مهمترین اثری که حشرات بر تغذیه انسان‌ها می‌گذارند از طریق گرده‌افشانی صورت می‌‌گیرد.
از هر پنج گیاه وحشی چهار گونه به گرده‌افشانی حشرات وابسته‌اند و بدون این فرایند تکثیر آنها با مشکل مواجه می‌شود
از هر پنج گیاه وحشی چهار گونه به گردافشانی حشراتی وابسته‌اند و بدون این فرایند تکثیر آنها با مشکل مواجه می‌شود. درواقع، وقتی شما به طبیعت می‌روید و گل‌های وحشی را می‌بینید و لذت می‌برید، از هر پنج گل وحشی چهار گونه به کمک حشرات نیاز دارند تا به حیات خود ادامه دهند. در مورد گونه‌های زراعی نیز این عدد بسیار بالاست. اگر حشرات گرده‌افشان وجود نداشته باشند، از میزان تولید محصولات کشاورزی در جهان پنج تا هشت درصد کاسته می‌شود، در این بخش ارزش اقتصادی گرده‌افشانی حشرات ۵۷۵ میلیون دلار در سال برآورد شده است.
ما می‌توانیم محصولات باغی را که به حشرات وابسته هستند، به چند گروه تقسیم کنیم،. دسته اول، میوه‌هایی که به حشرات وابستگی شدید دارند و اگر نباشند بیش از ۹۰ درصد محصولشان از بین می‌رود؛ کاکائو،کیوی، هندوانه، خربزه و کدو تنبل در این دسته هستند. گروه بعدی ۴۰ تا ۹۰ درصد از محصولشان در نبود حشرات کاهش مییابد؛ قهوه، بادام، آووکادو، بادام هندی، سیب، زردآلو، گیلاس، انبه، هلو، گلابی، تمشک و … را در این راسته می‌توان نام برد.
گروه سوم بین ۱۰ تا ۴۰ درصد افت محصول با از بین رفتن حشرات خواهند داشت؛ نارگیل، بامیه، توت فرنگی، آفتابگردان، کنجد و … در این گروه قرار می‌گیرند.
البته در مواردی حشرات تبدیل به آفت می‌شوند که این موضوع چند دلیل دارد. گاهی انسان یک گونه را از جایی به جای دیگر منتقل کرده و همین موضوع سبب می‌شود حشره مورد نظر در منطقه دیگری تبدیل به آفت شود. در مورد دیگری حشراتی که هم‌زیست ما در محیط شهری هستند، محیط را برای تکثیر مساعد می‌یابند. در هر دو مورد این انسان است که زیستگاه را برای طغیان گونه‌ای از حشرات مناسب می‌کند!
نقش دیگر حشرات فراتر از گرده‌افشانی، تغذیه از آنها توسط گونه‌هایی است که خوراک انسان‌ها یا گونه‌های حیات‌وحش هستند. اگر موجودی که از آن حفاظت می‌کنید گیاهخوار است، آنها برای حیات خود به حشرات نیاز دارند، یا اگر این گونه مانند خفاش حشره‌خوار است، با کاهش جمعیت حشرات آنها نیز روند نزولی جمعیت را خواهند داشت. گوشت‌خواران نیز برای تغذیه خود به گونه‌های جونده و گیاهخوار و … نیازمند هستند که درنهایت به حشرات وابسته‌اند.
در موضوع تغذیه انسانی نیز باید بررسی کنیم که کدام گونه‌ها قابلیت تغذیه مستقیم دارند. به‌عنوان مثال، کلسیمی که جیرجیرک دارد از شیر بیشتر و میزان آهن موجود آن هم دو برابر اسفناج است. البته در جنوب خراسان و بیرجند و سیرجان کرمان گونه‌هایی از حشره در سبد مواد غذایی جای دارند.
طغیان جمعیت حشرات با تغییر الگو و سبک کشاورزی
| رؤیا ارباب تفتی، استادیار حشره‌شناسی کشاورزی|
محصولاتی مانند بادام، هندوانه، سیب و خربزه بدون انجام عمل گرده‌افشانی توسط حشرات تولید نمی‌شوند. مهمترین حشراتی که گرده‌افشانی انجام می‌دهند، زنبورهای عسل و مخملی هستند. مومی که زنبور تولید می‌کند هم در بخش صنعتی و بهداشتی و … کاربرد دارد. حتی گردی که این گونه‌ها جمع‌آوری می‌کنند، اثرات درمانی فوق العاده‌ای دارد و به‌عنوان یک محصول از آن استفاده می‌شود.
اینکه چطور یک حشره تبدیل به آفت می‌شود، به‌واسطه مداخلاتی است که انسان‌ها در زیست‌بوم حشرات ایجاد می‌کنند. این مداخله سبب می‌شود چرخه زندگی حشرات تغییراتی شکل بگیرد. به‌عنوان مثال ما در استان خوزستان در دهه‌های اخیر کشت وسیع و یکپارچه نیشکر را ترویج دادیم.
گروه بزرگی از حشرات پیش‌ازآن در یک تعادل زیست‌بومی با یکدیگر در این منطقه زندگی می‌کردند؛ ولی وقتی با یک حجم وسیعی غذای مناسب روبه‌رو شدند، به‌سرعت به تعداد آنها افزوده شد و جمعیتشان طغیان کرد. این مورد درباره کرم‌های ساقه‌دار هم اتفاق افتاده است.
در گذشته ما دوره‌های آیش زمین را داشتیم، اما با کشت هرساله تعادل زیستی در مناطقی از کشور دستخوش تغییر و منجر به طغیان حشرات شده است
مورد دیگری که به افزایش جمعیت حشرات منجر شده است، به تغییراتی در سبک فراتر از گونه کشت‌شده برمی‌گردد. در گذشته ما دوره‌های آیش زمین را داشتیم، اما با کشت هرساله تعادل زیستی در مناطقی از کشور دستخوش تغییر و منجر به طغیان حشرات شده است.
برای مواجهه با این وضعیت و کنترل جمعیت حشرات انسان‌ها شروع به استفاده از انواع آفت‌کش‌ها کرده‌اند که مخاطراتی را برای سلامت خودشان به‌همراه دارد./ پیام ما
