جایگاه گیاهان دارویی در کشاورزی

اخبار سبز کشاورزی؛ در چند دهه اخیر با مشاهده عوارض جانبی داروهای سنتزی، تمایل به مصرف گیاهان دارویی روند افزایشی پیدا کرده است به گونه‌ای که قرن بیست و یکم را می‌توان قرن مطالعه و استفاده از گیاهان دارویی نام نهاد و هم اکنون حدود یک سوم داروهای مورد استفاده در جوامع انسانی را داروهایی با منشاء طبیعی و گیاهی تشکیل می‌دهد.

گیاهان از زمان‌های بسیار قدیم برای التیام و درمان بیماری‌ها و بهبود سلامت و رفاه استفاده می‌شده‌اند. با وجود قدمت دیرینه این سنت‌، گیاهان دارویی هنوز اساس سیستم‌های بهداشتی سنتی یا بومی را تشکیل می‌دهند.

طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی  - WHO -  هنوز هم در اکثر کشورهای در حال توسعه تعداد کثیری از جمعیت این کشورها از داروهای گیاهی استفاده می‌کنند. به عنوان مثال‌، طب سنتی که مربوط به طب سنتی چینی  - TCM - ، «آیورودا»ی هند و طب عربی و یونانی و اشکال مختلف داروهای بومی، در کشورهای صنعتی مورد استفاده قرار می‌گیرد‌ و در بسیاری از موارد به موفقیت‌های روزافزونی هم رسیده است.

مطابق مطالعه انجام شده توسط Kuipers برای FAO، دو منبع تهیه گیاهان دارویی وجود دارد:

• مواد جمع‌آوری شده از طبیعت - خودرو -  یا برداشت وحشی

• موارد کشت شده

گیاهان دارویی خودرو  - وحشی

برداشت این گیاهان از رویشگاه‌های منابع وحشی و خودرو است. این مواد شامل اشکال مختلفی مانند پوست‌، برگ‌، میوه‌، گل‌ها‌، چوب یا ریشه‌های گیاهان دارویی‌ می‌باشد که از مکان‌های مختلفی از جمله مراتع باز‌، زمین‌های زراعی غیرقابل کشت‌، باغ‌ها‌، کنار جاده یا زمین جنگلی جمع‌آوری شود.

در بعضی موارد این گیاهان "علف‌های هرز" می‌باشند که در زمین‌های زراعی یافت می‌شوند. در بعضی دیگر گیاهان یا قسمت‌هایی از گیاهانی هستند که در مناطق باغبانی یا در اراضی جنگلی یافت می‌شوند.

فروش گیاهان دارویی وحشی یا خودرو

بخش عمده‌ای از گیاهان فروخته شده  - از نظر داخلی و بین‌المللی -  همچنان به صورت وحشی برداشت می‌شود و فقط تعداد بسیار کمی از گونه‌ها کشت می‌شوند. نمی‌توان به طور دقیق داده‌های جهانی از نظر میزان گیاهان دارویی برداشت شده از رویشگاه‌های طبیعی و وحشی را تهیه کرد‌؛ زیرا تمایز بین مواد وحشی و زراعی بسیار دشوار است. البته در برخی موارد خاص، داده‌هایی جمع‌آوری شده است‌، اما داده‌های جهانی بسیار کمی در مورد میزان برداشت گیاهان دارویی خودرو وجود دارد.

مواد اولیه گیاهی اغلب توسط کارگران روزمزد  - اغلب غیر بومی -  یا کشاورزان صاحب اراضی کوچک و خرده‌پا جمع‌آوری می‌شود.

کشت مواد اولیه گیاهی به ندرت صورت می‌گیرد. به طور مثال در بنگلادش بیش از 90 درصد از مجموعه گیاهان دارویی از گیاهان وحشی و خودرو به‌دست می‌آید که به‌طور غیرقانونی و غیرعلمی و متداول تهیه می‌شود. اگرچه بخش عمده مواد برداشت وحشی از کشورهای در حال توسعه تهیه می‌شود‌، اما به طرز شگفت‎آوری، مقادیر زیادی نیز در کشورهای توسعه یافته جمع می‌شود.

نگرانی عمده این واقعیت است که اکنون بخش قابل توجهی از مواد برداشت وحشی به صورت تجاری مورد معامله قرار می‌گیرد. البته گونه‌های متداول با دوام زیادی هم وجود دارند که برداشت‌شان تاثیر اندکی در بقای آنها دارد‌، اما بیشتر گیاهان دارویی در این دسته نیستند. از دغدغه‌های ویژه پایداری منابع وحشی این واقعیت است که بسیاری از این مواد ریشه گیاهان هستند که دشوارترین قطعات گیاه برای برداشت پایدار هستند.

گیاهان دارویی کشت شده در سطح صنعتی

گیاهان دارویی کشت شده برای مصارف بزرگ مانند تولید دارو توسط شرکت‌های داروسازی مناسب است که به محصولات استاندارد با ضمانت و شناخته شده و با کیفیت نیاز دارند. این قوانین با افزایش شدت گرفتن مقررات مواد مخدر در بسیاری از کشورها اهمیت بیشتری پیدا می‌کنند.

با توجه به هزینه بالای مواد زراعی‌، اغلب برای کشت قراردادی تنظیم می‌شود. در بیشتر موارد‌، شرکت‌ها تمایل دارند فقط گونه‌های گیاهی را که در مقایس زیاد از آنها استفاده می‌کنند یا در تولید مشتقات و ایزوله‌ها بهره‌برداری و استفاده می‌شود، پرورش دهند که استانداردسازی برای آنها ضروری است و کیفیت آن بسیار مهم است.

بعضی از تعاونی‌های تولیدکننده یا واحد‌های تولیدی مشارکتی ایجاد شده‌اند تا در برخی از کشورها بتوانند با قدرت مذاکره بیشتر و بهتر به قیمت‌های بالاتر دست یابند. این موارد در کشورهای پیشرفته مانند هلند و کشورهای اروپای شرقی وجود دارد که مقادیر قابل توجهی گیاه دارویی به بقیه اروپا و آمریکای شمالی صادر می‌کنند.

در سطح جهان‌، مناطق کشت شده گیاهان دارویی محدود است؛ زیرا مواد کشت شده هزینه بیشتری برای تولید دارند. باید از داشتن زمین یا دسترسی ایمن برخوردار باشند و نیاز به تخصص مدیریتی پیچیده‌تری  - و پرهزینه‌تر -  دارند.

هزینه‌ها باید برای مدت طولانی برنامه‌ریزی شود  - در بسیاری از موارد بیش از ده‎‎ها سال - . قیمت پایین مواد برداشت شده وحشی باعث می‌شود که در بسیاری از موارد میزان بازدهی در واحد سطح پایین بیاید.

اهمیت کشت گیاهان دارویی

فلات ایران به‌عنوان منشاء و خاستگاه بسیاری از گیاهان دارویی  - میزبان 1800 تا 2000 گونه گیاه دارویی -  معرفی شده است و با توجه به نیاز صنایع داروسازی، غذایی، آرایشی و بهداشتی به گیاهان دارویی به‌عنوان مواد اولیه تولیدات صنایع مذکور، کشت گیاهان دارویی در کشور ما  در حال گسترش است  - گرچه بسیاری از آن به‌صورت خودرو در دشت‌ها، تپه‌ها و دامنه کوه‌ها رشد می‌کند -  که در این رابطه انجام تحقیقات و مطالعات بیشتری لازم است.

نیاز صنعت داروسازی به مواد مؤثره گیاهان به‌حدی زیاد است که امکان تأمین آن از طبیعت غیر ممکن است، بنابراین بسیاری از این گیاهان باید در مزارع بزرگ کشت شوند و در فرآیند کشت تا برداشت آن یک سری عوامل اساسی در نظر گرفته شود تا گیاه کیفیت و میزان مواد مؤثره خود را حفظ کند. روند رو به افزایش مصرف گیاهان دارویی، بدون توسعه روش‌های مناسب کاشت و مدیریت و برنامه‌ریزی صحیح، پیامدهای نگران کننده‌ای نظیر تخریب محیط زیست را در بر خواهد داشت.

هیچ ارزانی بی‌علت نیست!

اگرچه قیمت گیاهان دارویی جمع‌آوری شده از منشأ طبیعی و وحشی بسیار ارزان‌تر است، ولی برای جلوگیری از نابودی عرصه‌های طبیعی - به دلیل برداشت غیرتخصصی و حرکت‌های منفعت‌طلبانه و ... - ، عدم یکنواختی محصولات جمع‌آوری شده و در بعضی موارد کیفیت پایین آنها به علت اجرای عملیات پس از برداشت نامناسب و ناکافی، پاسخگوی نیاز صنایع دارویی نمی‌باشند و به‌منظور رفع نیاز صنایع دارویی، باید تولید و کشت گیاهان دارویی در مزارع و همچنین فرآوری صنعتی آنها توسط متخصصان مربوطه صورت گیرد. به‌طوری‌که از منابع طبیعی به‌عنوان الگو و مدل به‌منظور تولید انبوه مواد دارویی در کشت و صنعت بهره‌برداری گردد.

جای خالی ایران در باشگاه‌های تجارت داروهای گیاهی

در شماره آینده جای خالی ایران در باشگاه جهانی تجارت داروهای گیاهی، همراه با مروری بر صادرات و واردات این گیاهان در کشورهای مختلف مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت.