وقایع اتفاقیه روستایی و کشاورزی در ایران معاصر
بخش هجدم: قضیه تریاک، کشت خشخاش، تعهدات و محدودیت‌ها
روند دگرگونی و تغییر ساختاری که با ادغام روزافزون اقتصاد ایران در نظام بین‌الملل پیش رفت، آغاز تجاری‌سازی کشاورزی کشور را رقم زد.
اخبار سبز کشاورزی؛ اگرچه در سرعت این روند نباید اغراق کرد، اما تغییراتی که به وجود آورد، هم از نظر تحول روابط کالایی-مالی و مناسبات تجاری و هم از نظر سازماندهی کشاورزی در سال های آینده قابل توجه بود.
انگلیس‌ها برای توسعه تجارت خلیج فارس می‌بایست محصولات قابل صدوری از ایران پیدا میکردند. پس از بیماری ابریشم ایرانی در سال 1282تریاک، تنباکو و پنبه محصولاتی بودند که آنها طی بررسی‌هایشان، یافتند.
در گزارشی از کنسولگری بریتانیا که در دهه 1840 فرستاده شده، آمده است که خاک و آب و هوای مرکز و جنوب ایران خوانسار، کرمان، یزد، کازرون، کرمانشاه، ملایر، بروجرد و همدان برای کشت این مواد به خوبی سازگار است، در سال 1297 حدود 400 هزار من تبریز تولید و توصیه نموده است که دولت ایران به تولید آنها بیشتر تشویق گردد.
در دهه 1850 وضع تازه ای پیش آمد. یکی از هواداران تجدّد به نام میرزا حسین خان در دوره تصدی خود در سمت کنسول در بمبئی(سالهای 69-1266) به دولت ایران پیشنهاد کرد که تولید تریاک برای صدور را تشویق کند. بدستور امیرکبیر در پاسخ به این پیشنهاد در سال 1267 بوته های خشخاش را به طور آزمایشی در تهران کاشتند. اما مقدار تولید آن تا پایان دهه 1850 ناچیز بود و از 300 صندوق تجاوز ننمود. در این دوره تاجر معتبری از اصفهان، محمد مهدی الاصفهانی(معروف به مهدی ارباب) بانی توسعه تولید خشخاش در ایران شد. مهدی ارباب شیوه کشت خشخاش و گرفتن شیره تریاک از آن را از پارسیان هند در بمبئی آموخت. او سپس در سال 1273 به ایران بازگشت و در زمین مزروعی خود در اصفهان به کشت خشخاش پرداخت. پیداست که او در تجارت تریاک هم دست در کار بود.
به‌گونه‌ای که او در سال 1880 «کمپانی تریاک اصفهان» را برای گرفتن شیره تریاک و صدور آن تأسیس کرد. علاوه بر این، او تخصص خود را در اختیار ملّاکان دیگر هم گذاشت و با پشتکار به توسعه تولید تریاک ممتاز پرداخت تا بتواند کالای عمده ای از آن برای صدور فراهم کند.
شیوه کشت و برداشتی که او یاد داد در نواحی دیگر جز اصفهان هم رواج گرفت و او را، چنانکه نجم الملک یاد کرده است، به نام بانی توسعه زراعت خشخاش در ایران معروف ساخت. بدین سان ایران در دهه 1860 شاهد افزایش قابل توجهی در تولید تریاک بود. علاوه بر اصفهان و یزد که نواحی اصلی این زراعت بود، در سال 1285 در کاشان، خراسان، شیراز، کازرون و اصطهبانات و حتی در نیریز کشت خشخاش را آغاز کردند. در گزارش دیگری از کنسولگری بریتانیا در سال 1869 آمده است که تقریباً از تمام اراضی مستعدّ کشت خشخاش در اصفهان برای این منظور بهره برداری میشد. تریاک در اراضی مازندران اگرچه دارای 8 درصد مرفین بود اما رنگ سیاهی داشت. رقم تولید سالانه تریاک به 500/15 منِ شاه رسید، که بیشتر آن از طریق باتاویا(Batavia) به هنگ کنگ صادر میشد. مقارن قحطی بزرگ سال 1288 صادرات( تریاک) از بوشهر به 545/2 صندوق می‌رسید.با این دریافت که زراعت پنبه و خشخاش در ایران در دهه 1860 افزایش عمده ای پیدا کرد، این سؤال پیش میآید که آیا این فزونی موجب کم شدن سطح زیر کشت غلّه به اندازه ای شد که در ایجاد قحطی بزرگ مؤثر افتد؟
با آنکه آماری از سطح زیر کشت پنبه و خشخاش در آن ایام در دست نیست، میتوان در این باره به تخمین پرداخت. محصول برآورده شده تریاک در آن زمان یک منِ تبریز در هر جریب(0/1 هکتار) است و تریاک ناخالص دو سوم وزن شیره تریاک بود، و یک صندوق 160 پاوند تریاک ناخالص داشت. بر این مبنا میتوان مساحت تقریبی 4800 هکتار را برای تولید 1300 صندوق تریاکی که در سال 1869 از اصفهان صادر شد به دست آورد.
به استناد «جغرافیای اصفهان»، 674 روستا از زاینده رود آبیاری میشد. حتی با این فرض که تریاک فقط در دهات پر آب عمل آورده میشد، سطح متوسط زیر کشت تریاک برای هر ده فقط 7 هکتار درمی آید. از آنجا که کشت خشخاش در دهات دیگر هم متصور است، سطح کشت آن در هر روستا احتمالاً پایین‌تر هم بوده است.
به تدریج فعالیت‌های کشاورزی در دوران پرآبی بر پایه کشت محصولات تجاری و دارای قابلیت صادرات ازجمله، پنبه، تریاک و گندم صورت می گرفته و بر پایه آن سطح زیر کشت محصولات تغییر می یافته است. در دو دهه آخر قرن نوزدهم (80-1260) کشت خشخاش به سرعت گسترش یافت و در سال 1279 تولید سالانه آن 1000 تن تخمین زده شد که نزدیک به 40 درصد آن در داخل کشور به مصرف می‌رسیده است.
تریاک تقریبا در همه جای کشور کشت میشد چون خشخاش کوران را تاب میآورد و از حمله ملخ‌ها در امان بود. تریاک که عمدتاً یک محصول تجاری بود بخش زیادی از آن از طریق جنوب و بندرعباس صادر میشد و عمدتاً به وسیله تجار و بازرگانان انگلیسی راهی بازارهای جهانی میشد.
بخش کوچکی از داد و ستدِ تریاک، از طریقِ قافله‌های شتر به روسیه منتقل میشد و بعد تجار روس از طریقِ خط آهنی که سراسرِ سیبری را می‌پیمود، به چین و هنگ کنک می‌بردند. تجارت رو به توسعه تریاک میان بوشهر و هنگ کنگ در اختیار بازرگانان خارجی بود. نمونه یکی از معتبرترین این تجار داوید ساسون (David Sasson. 1864 -1792)بازرگان ثروتمند یهودی بود.
ساسون پس از آنکه در سال 1832 مورد تعقیب مقامات عثمانی واقع و از بغداد اخراج گردید، در بوشهر پناه گرفت. او با استفاده از آشفته بازار تریاک در هنگامه درگیری ایران و انگلیس در سال 1837، با استقراض مبالغ هنگفتی پول به سلف خری تریاک، پیش از موسم برداشت آن، به قیمت‌های نازل پرداخت. با پایان منازعه دو دولت(که باب تجارت را بسته بود) و باز آمدن قیمت تریاک به وضع عادی، او سود هنگفتی برد.
پیش بینی این روند تا حدودی با افزایش تجارت جنوب با کمپانی های هند بریتانیایی مشهود بود، که تولید محصولات نقدی، به ویژه تریاک را تشویق و گسترش داد . تریاک یک کالای با ارزش تجاری بالا و سرمایه گذاری بسیار کم، یکی از ذینفعان عمده بازارهای در حال گسترش در هند و رشد معاملات تجاری در آن روزگار بود. این روند تحت تأثیر تعدادی از مولفه های اقتضایی، مانند کاهش شدید قیمت بین المللی پنبه پس از جنگ داخلی آمریکا و تحولات هند و چین بود که منجر به کاهش عرضه تریاک در زمان افزایش تقاضای بین المللی شد. با اینکه تریاک ایران گران نبود، در دهه 1820 به واسطه نرخ بالای حق العبور کالا از هند مقدار چندانی از آن صادر نمی‌شد.
اما در دهه 1830 با توسعه بازار تقاضای تریاک در خارج، تولید این ماده در ایران، همچنانکه در عثمانی، روند افزایشی داشت. در نتیجه، تقاضای زیاد بازارها، تولید تریاک بین اواخر دهه 1850 و 1870 هفت برابر شد، و جایگاه تریاک به عنوان یک محصول عمده صادراتی تثبیت شد.
وضعیت تریاک در دوران جنگ بین الملل اول
"در دوره جنگ بین الملل اول که مملکت ایران میدان مبارزه سپاهیان روس و انگلیس و عثمانی واقع گردید در نتیجه اختلال موقتی که بالطبع در اوضاع رخ داد اقتدارات دولت مرکزی ضعیف و نتوانست قوانین موضوعه تریاک را بموقع اجرا گذارد . در غالب نقاط اوضاع به قسمی بود که دولت نمی توانست اقدام در تمرکز شیره تریاک نماید و حال آنکه پس از تقلیل زراعت تمرکز شیره مهمترین اقدامی بود که برای کنترل مصرف داخلی و صادرات را می توانست بعمل آورد.
در اصفهان اقداماتی که برای تمرکز شیره تریاک بعمل آمد اما منجر به این گردید که مردم اجتماع نموده اداره را سوزاندند. در ایالات مختلفه مخالفت عامه با قوانین و نظامنام های تحدید تریاک به درجه ای بود که ده دوازده نفر از مامورین اداره تریاک را به قتل رساندند یا مجروح ساختند.
خلاصه آنکه تا دوره زمامداری سید ضیاء الدین در سال ۱۹۲۱ می توان گفت با وجود آنکه هیئت دولت کمال مساعدت را با اجرای قوانین تحدید داشت اما نتایج واقعی در تقلیل زراعت، تحدید استعمال تریاک و کنترل صادرات منفی بود. حکومت سید ضیاء الدین مالیات تریاک را از مثقالی ۲۱ شاهی به ۳۱ شاهی ترقی داد لیکن هر سال متعاقب آن بواسطه اوضاع مغشوش مملکت، کنترل کمتر گردید و بالضروره مجدداً مالیات تریاک به ۲۱ شاهی تقلیل یافت. در سال ۱۹۲۲ زمانی که سردار سپه رئیس الوزراء و وزیر جنگ کنونی برای تأمین بودجه قشون امور مالیات غیر مستقیم را بعهده گرفتند، پیشرفت معتنابهی در تمرکز تریاک حاصل گردید. عملیات تمرکز در طهران، کرمانشاه، شاهرود، کرمان، همدان، تویسرکان و یزد بطریق کامل جریان یافت و در خراسان تمرکز تقریباً بموقع اجرا گذاشته شد در اصفهان نیز اقداماتی برای جمع آوری تریاک در انبارهای دولتی بعمل آمد لیکن بواسطه هیجان عامه این عمل موقوف الاجرا ماند . پس از آنکه هیئت مستشاران آمریکایی در دسامبر ۱۹۲۲ مالیات غیر مستقیم را به عهده گرفتند هر نوع مجاهدتی که ممکن بود برای تکمیل مرکز بعمل آوردند و برای حصول این مقصود تقریبا دو برابر سنوات سابق اعتبار پول داده و استحکام کنترل را در ولایاتی که اصول تمرکز مستقر شده بود افزودند. اما اقداماتی که برای تمرکز در اصفهان بعمل آمد منجر به هیجان و شورش بزرگی گردید. یک اعتصاب عمومی در شهر بوقوع پیوست که تقریباً تا یک ماه تمام امور تجارتی را فلج کرد. متجاوز از ۷۰۰۰ دهقان از قراء و مزارع اطراف شهر آمده بعنوان اعتراض به عملیاتی که برای اجرای نظامنامه تحدید می شد در تلگرافخانه تحصن اختبار کردند. در پرتو تقویت هیئت و سردار سپه وزیر جنگ و حکمران اصفهان و رئیس قشون بالاخره مقاومت مردم در هم شکست و نظامنامه تحدید موقع اجرا گذاشته شد ولی این مسئله به سهولت میسر نگشت و به اعلان حکومت نظامی و قتل چند نفر از جمعیتی که می خواستند به شهر آمده انبار تحدید و ادارات دولتی را غارت کنند منجر گردید.
در سال 1924 پیشرفت های سال قبل تحکیم گشت تمام شیره از ایالت اصفهان به ضمیمه شیره سهم زارع که سال قبل از راه اجبار برای جلب مساعدت دهاقین آزاد شده بود در انبار جمع آوری شد. در این سال شیره تریاک شیراز نیز مطابق ترتیب سال گذشته در اصفهان جمع آوری شد. مسئله تمرکز با موفقیت در بروجرد نیز موقع اجرا گذاشته شد.
در ظرف دو سنه اخیر طریقه موثری برای تفتیش در تمام ایالات و ولایات اختبار شده و پیوسته در حالت اصلاح و پیشرفت می باشد اگرچه هنوز مقدار معتنابهی تریاک از مملکت خاصه از طرف. خراسان بطور قاچاق به خارج می رود و مخصوصاً قسمت عمده از تریاک مصرف داخله مملکت بطور قاچاق استعمال می شود ولی روی هم رفته می توان گفت که قاچاق تقلیل یافته است مخصوصا در داخله مملکت. حمل و نقل شیره تریاک و لول و قرص تحت کنترل قرار گرفته و با نظارت کامل بوسیله جواز حمل می گردد. بطریقی که تریاک از موقع بدست آمدن تا زمانی که به مقصد می رسد تحت کنترل می باشد.
منابع تاریخی و اسناد و خاطرات باقی مانده از جنگ جهانی اول حاکی از تلفات زیادی است که در روستاهای ایران به خاطر شیوع بیماری هایی ناشی از نامناسب شدن تریاک و مواد مخدر به خاطر کمیاب شدن و افزایش ناخالصی در این ماده که عده قابل توجهی از دهقانان در پایان دوره قاجار گرفتار آن بودند، بوجود آورده واعتیاد فراگیر به تریاک سبب نرخ غیرعادی مرگ و میر در ایران شده بود.
مزیت‌های کشت خشخاش در کشور
در مواضع هیت بررسی کننده در مورد محدودیت و ممنوعیت تریاک واثرات آن تهیه شده برای دکتر ا.س میلسپو رییس کل مالیه ایران به توسط کلنل د.و.ماک کرماک، رییس عایدات داخلی به معاونت آقای سلطان محمد خان عامری و آقای موسی خان در باب مزیت های کشت تریاک دلایل وافری مطرح شده است. کشت خشخاش برای دهقانان ایران سه مزیت داشت: در پائیز کشت و در بهار برداشته میشد و در نتیجه کشت محصولات صیفی را در همان زمین‌ها امکان‌پذیر میساخت. فصل کشت آن از لحاظ آب رسانی و جذب نیروی کار، مناسب بود. خشخاش نسبت به گیاهان دیگر در برابر بسیاری از آفات و بیماری های مرسوم و متعارف مقاوم بود و نهایتا اینکه سهولت عرضه و ارزش بالای هر واحد محصول، هزینه سنگین حمل و نقل محلی و بین‌المللی را کاملاً جبران می‌کرد. تجارت پرسود مواد مخدر و پیوندهای تجاری سریع آن در آغاز قرن بیستم، با شبکه بین المللی مواد مخدر به طور گسترده در سراسر جهان، تقاضای فراوانی بوجود آورده و بازارهای جدیدی برای دسترسی شکل می گرفت.
ایران، هم قبل از زمان تجاری سازی کشاورزی، که در اواخر قرن نوزدهم اتفاق افتاد، سابقه حداقل 700 سال کشت تریاک داشت. برخی مستشرقان و پزشکان انگلیسی که در ایران سفر می کردند فاش می کنند که «پزشکی در میان ایرانیان به معنای تماس مداوم با موضوع اعتیاد به تریاک است... تریاک به جای اینکه فقط یک داروی پزشکی باشد، در مراسم و اعمال روزمره نیز جایگاه خود را داشت. کشیدن تریاک، با استفاده وافور و منقل زغالی معمولاً در همراهی با سایر تریاک‌کشان اتفاق می‌افتاد تریاک این شهرت را داشت که باعث می شد مردم مهارت های سخنوری قدرتمندی کسب کنند.
این قضایا باعث می شد تا پیوندهای دوستی و جمعی حول استعمال دخانیات، به ویژه در میان طبقات متوسط و بالا، ایجاد شود، و تریاک «وسیله‌ای است که اعضای یک گروه از طریق آن سازمان می‌یابند". در طول قرن بیستم، افرادی که به این عمل عادت داشتند، تا حدودی به طعنه، به عنوان "پای منقلی" یاد می‌شدند، «کسانی که پای منقل می‌نشینند» در نشاط، آرامش و درمان با عمل کشیدن تریاک همگرا می گشتند.
مناطق زیر کشت تریاک در کشور
محصول تریاک، بیشتر در خراسان، شیراز، اصفهان، کرمان، کازرون، شوشتر، بروجرد، همدان و کرمانشاه به عمل می آمد در خود ایالات ایران هم تریاک زیاد مصرف می شد. حتی توجه به کشت خشخاش در شرق مازندران و خراسان مناطقی مانند علی آباد و برخی از مناطق دشت گرگان نیز باعث گسترش سطح زیرکشت اراضی کشاورزی شد.
در اسناد آمده: "در بسیاری از ایالات تریاک تقریباً تنها محصولی است که به تناسب خرج و زحمتی که برای تهیه آن می شود عایدات نقدی دارد. بعلاوه عده کثیری از اهالى نقاطی که زراعت تریاک دارد معاش خود را از این منبع تحصیل می نمایند. برای مثال اصفهان را که یکی از محال تریاک خیز است ...این شهر تقریباً دارای ۰۰۰ر۸۰ جمعیت است و از این عده نفوس تقریباً معاش پنج هزار نفر جزاً یا کلاً از تجارت تریاک می گذرد این پنج هزار نفر عبارتند از پاگرد، دلال، تاجر، تریاک مال و مسکرکه بعضی از آنها تمام معاش خود را از معامله تریاک و برخی قسمت عمده زندگانی خود را از این ممر می گذرانند هرگاه خانواده هریک از این پنج هزار نفوس را مرکب از سه نفر تصور نمائیم و حال آنکه خانواده غالب از آنها بیش از این عده می باشد ملاحظه خواهد شد که ممر معاش صدی بیست و پنج از کل نفوس اصفهان تریاک است.
ارقام فوق شامل زارعین و دهاقین تریاک کار نیست که در خود شهر یا حوالى شهر سکنی دارند، .همین حساب کم وبیش نسبت به شهرهای بزرک ایران که مرکز تریاک هستند صادق است و مسئله مایه تأسف این است که هرگاه زراعت تریاک و معامله آن بکلی موقوف یا محدود گردد حرفه و پیشه وجود ندارد که این عده کثیر بدان اشتغال ورزند و کسب معاش نمایند و مالک و زارع نیز در موقع کنونی اگر هم بخواهند هیچ زراعتی را نمی توانند بدون خسارت و خانه خرابی قائم مقام زراعت تریاک نمایند.
حتی اگر آن ممالک و مللی که نفع آنها در تقلیل زراعت تریاک ایران است عده لازم متخصص و مبلغ کافی سرمایه باین مملکت بدهند که زراعت دیگر را قائم مقام زراعت خشخاش نمایند و قاعدتاً هم این تکلیف بعهده آنها می باشد مع هذا سالها طول خواهد کشید که مالک و زارع عایدات خود را از محصولات جدید به آن پایه و مایه برساند که خسارت وارده از موقوف شدن زراعت تریاک را جبران نماید".
تریاک در مسیر تجاری شدن کشاورزی ایران
همانطور که گفتیم، به تدریج و با توجه به ارتباط ایران باغرب، کشاورزی تجاری وتولید به قصد فروش مطمح نظردولت قرارگرفت. این روند در ترکیب کالاهای صادراتی و وارداتی ایران در این دوره قابل شناسائی است. کشت محصولاتی خاص چون تریاک و پنبه که آغاز میل به کسب درآمد از این طریق، از اواخر قاجار مشاهده شده بود، دردوره رضاشاه توسعه بیشتری یافت. آغاز تجاری شدن کشاورزی ایران اغلب با کالاهای کشاورزی(بویژه تریاک و ابریشم ) و غلات مصرفی آغاز می گردد. تجارت تریاک نیز نشان دهنده تأثیرپذیری اقتصاد حاشیه ای ایران از تحولات اقتصادی بازارهای خارجی بود. براساس احصائیه های تجاری سال 1304 ایران با کشورهای مختلف از جمله افغانستان، آلمان، عربستان، نروژ، ایتالیا، مصر، بلژیک، اتریش، فرانسه، چین، ژاپن، عمان، ترکیه، و سوئد صادرات تریاک داشت. اصولا محصولات خام کشاورزی 50درصد، محصولات خام حیوانی 25 درصد، و کالاهای ساخته شده 25 درصد کل صادرات ایران را تشکیل میدادند و خشکبار، پنبه، تریاک، برنج، و فرش مهمترین اقلام صادراتی ایران بودند. بیشترین واردات ایران از انگلستان، روسیه، بلژیک، و آلمان بود و بیشترین صادرات تریاک را نیز به انگلستان، روسیه، مصر، و آمریکا و در اواخر دوران پهلوی اول، ژاپن داشت.
هنگامی که در اواﺧﺮسال 1301 ﻗﯿﻤﺖ ﺗﺮﯾﺎک در ﺑﺎزارﻫﺎی ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺻﺪ درﺻﺪ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺖ. ﺳﻮد زﯾﺎدی ﻋﺎﯾﺪ زارﻋﺎن، ﻣﺎﻟﮑﺎن و ﺗﺎﺟﺮان ﺗﺮﯾﺎک ﺷﺪ. به همین دلیل در 1302ش ﭼﻨﺪ ﺻﺪ ﻫﮑﺘﺎر زﻣﯿﻦ ﺣﺎﺻﻠﺨﯿﺰ دیگر نیز ﺑﻪ زﯾﺮ ﮐﺸﺖ ﺧﺸﺨﺎش درآﻣﺪ، سودآوری حداکثری محصولات نقدی بویژه تنباکو و تریاک، جذابیت های ملک داری را برای تجار، بوروکرات های شهری و نظامیان افزایش داد.
"ﻣﯿﻠﺴﭙﻮ" هم از اﻓﺰاﯾﺶ ﻋﺎﯾﺪات ﺣﺎﺻﻞ از ﺗﺠﺎرت ﺗﺮﯾﺎک ﺷﺎدﻣﺎن ﺑﻮد و آن را در راﺳﺘﺎی ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺧﻮد ﺑﺮای اﺻﻼح و ﻧﻮﺳﺎزی ﻣﺎﻟﯿﻪ اﯾﺮان مطلوب می دید. ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﺑﺎ ﻣﻨﻊ ﮐﺸﺖ ﺗﺮﯾﺎک و اﻣﻀﺎی ﻗﺮاردادﻫﺎی ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﻣﻨﻊ ﮐﺸﺖ خشخاش ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ مینمود. تریاک یکی از مهم ترین کالاهای صادراتی کشور در آن مقطع زمانی بود و اگر چه بحران مالی جهانی 1929 توانست کاهش قیمت، کاهش صادرات در بازارهای جهانی و درنتیجه کسری درآمد حاصل از صادرات تریاک را برای اقتصاد ایران به دنبال داشته باشد اما در اقتصاد پیشاسرمایه داری ابتدای قرن بیستم ایران، بهر حال خشخاش یک محصول نقدی بود که درآمدهای ثابتی را در یک سیستم کشاورزی رو به زوال فراهم می کرد. مطلب دیگر که خیلی مهم و جالب توجه می باشد این است که در اظهار نامه های حمل تریاک ایران به روسیه یک افزایش بزرک و ناگهانی رخ داد.
"در سال۱۲۹6 (۱۸ – ۱۹۱۷) که قاعدتاً بواسطه مسدود شدن راه روسیه به اروپا انواع ادویه جات به آن مملکت نمی رفت و از طرف دیگر بواسطه ظهور جنگ بین المللى اول طرق معمولی تجارت ایران نیز قطع شده بود صادرات تریاک ایران به روسیه ترقی کرده به مقدار 84438 من بالغ گردید. سال بعد از متارکه جنگ، صادرات تریاک به روسیه فوراً به مقدار 6557 من تنزل کرد این نقصان در ظرف سه سال بعد متوالیاً ادامه داشت تا اینکه در سال ۱۳۰۰ (22-1921) مقدار صادرات تریاک ایران به روسیه فقط 3814 من بود. در سال ۱۳۰۱ صادرات تریاک بروسیه ۷ برابر سال قبل ترقی کرده و بمقدار 22048 من بالغ گردید و در سال ۱۳۰۲ (24 – ۱۹۲۳) مقدار صادرات روسیه حتى از سال قبل هم زیادتر بوده و به 427 69 من که سه برابر سال قبل و دو برابر صادرات دوره جنگ باشد بالغ کردید.این افزایش بزرک قطعاً برای خود مملکت روسیه نیست زیرا صادرات از سرحدات شمال تنزل یافته است. مطابق احصائیه گمرکی مقدار اضافه که به روسیه حمل شده از طریق بوشهر بوده و اعم از این که این مقدار صادرات تریاک به روسیه که از صدی نه در سال۱3۰۰ (۲۲ - ۱۹۲۱) به صدى 65 در سال ۱۳۰۲ (۲4 – ۱۹۲۳) ترقی کرده است حقیقتاً وارد مملکت روسیه شده با این که به مقصد نرسیده و به نقاط دیگر رفته باشد بک نکته واضح می باشد و آن این است که بازار جدیدی پیدا شده یا راه تازه برای تجارت باز گشته و هر گونه تضییقات بی قاعده به تجارت تریاک ایران وارد آید هیچ تاثیری نخواهد داشت مگر اینکه خط سیر این تجارت را از جاده های کنونی منحرف نماید و در حقیقت فروش تریاک را از حال انحصار در آورده در نتیجه تجار ایران متضرر شوند بدون این که تأثیری در کنترل بین المللى بر ادویه سمیه ظاهر شود".
برخورد نخبگان مشروطه با مسئله تریاک
طرح‌هاى حکومت به طور اساسى به‌وسیله روشنفکران دوره مشروطه تدوین شده بود و مشروعیت خودش را نیز مدیون نخبگان سیاسى ملى‌گرا بود. با وجود این، زمانى که این اصلاحات با زور بر بخش اعظم مردم تحمیل شد، دشمنى گسترده و در بعضى مواقع عصیان آشکار آنان را نیز برانگیخته بود. در ادبیات مشروطه خواهان از اعتیاد به تریاک به عنوان یکی از جدی ترین آسیب های اجتماعی و سیاسی کشور یاد می شود. آنها فعالانه از درمان شدید این آسیب اجتماعی دفاع می کردند، که به طور استعاری بیماری اواخر ایران قاجار را تجسم عینی می بخشید.
حسین کوهی کرمانی، شاعر و روشنفکر اصلاح طلب فعال در این سال ها، گزارش می دهد که مشروطه خواهان با فتح تهران، مبارزه جدی با تریاک و تریاکی را با مأموریت ماموران پلیس و داوطلبان در مناطق جنوبی تهران و با هدف بستن لانه های مواد مخدر آغاز کردند این مناطق صد سال بعد، تحت فشار شهرداری‌های شهرداری تهران، صحنه نمایش‌های مشابهی بود. درگیری مشروطه خواهان با مشکلات مربوط به تریاک در سطح بین المللی با اولین کنفرانس های کنترل تریاک همزمان شد. اولین این دیدارها در شانگهای در سال 1909 اتفاق افتاد و نقطه عطف آن وضع " رژیم ممنوعیت تریاک در قرن بیستم" بود.
در همایش شانگهای، قدرت‌های غربی تلاش کردند برای تنظیم جریان تریاک و القای اصل کنترل در زمینه تولید و تجارت، با هدف نهایی محدود کردن جریان تریاک تجاری فقط به نیازهای پزشکی، تصویری کلی از وضعیت مواد مخدر در جهان ترسیم کنند. ایران به عنوان بخشی از تلاش خود برای پیوستن به عرصه مدرن دیپلماتیک جهانی در این نشست شرکت کرد. از قضا، نماینده ایران در این جلسه، "میرزا جعفر رضایوف"، خود یک تاجر بلند مرتبه تریاک بود که از وضع رژیم ممنوعیت تریاک، که به طور بالقوه می توانست راه تجارت وی را ببندد، ناراحت بود، زیرا تریاک نماینده صادرات عمده ایران و تجارت اصلی او و بسیاری از تاجران ممتاز دیگر بود.
در میانه مبارزات ضد تریاک مشروطه خواهان، ایران اولین کشور تولید کننده تریاک شد که کشت را محدود کرد و مصرف تریاک را در ملاء عام مهار کرد. در 15 مارس 1911، یک سال قبل از کنوانسیون لاهه در مورد کنترل تریاک، مجلس قانون تحدید تریاک را تصویب کرد و یک دوره هفت ساله را برای مصرف کنندگان تریاک به منظور ترک عادت اعمال کرد. این ماده همچنین با ایجاد سیستم سهمیه‌ای که مستلزم ثبت نام مصرف‌کنندگان مواد مخدر از طریق ادارات دولتی و پرداخت مالیات در مقابل تهیه تریاک بود، دولت را عملاً در قبال تحویل تریاک به مردم پاسخگو می‌کرد. به عبارت دیگر، قانون مداخله عمومی/دولتی را در حوزه خصوصی رفتار فردی - یعنی مصرف - مجاز دانسته و قدرت بازپرس را به مقامات وزارت دارایی اعطا کرده است. اگرچه این تصمیم به معنای ممنوعیت اقتصاد خشخاش نیست، اما نشان می‌دهد که سیاست جدید ناشی از انقلاب مشروطیت از خطوطی پیروی میکند که با روندهای جهانی به سمت فضای عمومی و در نتیجه با سبک و سیاق زندگی مدرن هماهنگ و همراه شده است.
حق انحصاری ساختن و فروش شیره و سوخته تریاک
"مجلس ایران چون خطر استعمال دائم التزاید تریاک را در مملکت ملاحظه نمود. قانونی در تاریخ۱۲ ربیع الأول ۱۳۲۹ هجری قمری مطابق ۱۲۸۹ هجری شمسی و ۱۹۱۰ میلادی وضع کرد که مهمترین آن عبارت بود از، ساختن و فروش شیره سوخته حق انحصاری دولت است. مالیات شیره سوخته و لول تریاک هر سال سه شاهی نسبت به سال قبل اضافه شود. تا آخر سال هفتم استعمال شیره و سوخته موقوف گردد و از آن به بعد سوخته که جمع آوری می شود به کلی تلف گردد. و بعد از سال هفتم استعمال تریاک جز برای مصارف طبی موقوف شود. همچنین برای اجرای این قانون نظامنامه تدوین گشت که بعضی از مقررات آن عبارت بود از اجرای انحصار سوخته - تمرکز شیره تریاک در انبارهای دولتی - تیاری تریاک در کارخانجات دولتی.
در اثر این نظامنامه تمام شیره خانه ها تحت کنترل و نظارت دولت درآمده است شیره که از سوخته تریاک ساخته می شود مهلک ترین مشتقات تریاک است که حالیه در ایران معمول می باشد و ساختن و فروش آن انحصاری دولت بوده و تحت نظارت کامل نمی باشد. با وجود این باید دانست که جمع آوری تمام مقدار سوخته ممکن نگشته زیرا مبلغ سه شاهی حق الزحمه و بعبارتی أخرین قیمتی که برای هر مثقال سوخته در قانون معین شده خیلی نازل بود و بعلاوه این قیمت به موجب یک ماده اصلاحیه به یک شاهی تنزل یافت. بواسطه ان تنزل قیمت قاچاق فروشی معامله با صرفه شد. چندی قبل اجازه تحصیل شد که سوخته از قرار مثقالی دو شاهی خریده شود و حالیه مشغول مطالعه هستیم که آیا لازم است باز هم قیمت را ترقی داد یا خیر. بالجمله مالیات تریاک لوله و شیره و سوخته مطابق مقررات قانون تا سال ۱۹۱۹ سال به سال زیاد می شد بدین معنی قیمت شیره که در سال ۱۹۱۰ مثقالی ۱۲ شاهی بود در 1916 به مثقالی ۲۷ شاهی رسید و مالیات تریاک لوله ای که در سال۱۹۱۰ شش شاهی بود در سال ۱۹۱۱ به ۲۱ شاهی بالغ گردید".
کمیسیون اولیه تریاک معاهده شانگهای
در اواخر دهه 1300، اقدامات داخلی و بین‌المللی برای محدود کردن کشت خشخاش به عمل امد و دولت ایران یکی از دوازده دولتی شد که در کمیسیون اولیه تریاک معاهده شانگهای در سال ۱۹۰۹ نماینده رسمی داشت و نیز در کنفرانس اول بین المللی لاهه در سال ۱۹۱۲ دارای نماینده ویژه بود و معاهده را به استثنای ماده ۳ - ۲ فصل اول و فصل راجع به چین امضاء کرد. ماده ۲ - ۳ مقرر می دارد که دول متعهد، از صدور تریاک خام به ممالکی که ورود آنرا منع کرده اند جلوگیری کنند. خودداری از امضای فصل راجع به چین برای آن بود که در آن موقع ما بین دولتین ایران و چین معاهداتی وجود نداشت.
در یکی از جلسات جامعه ملل مورخه سپتامبر ۱۹۲۳ پرنس ارفع الدوله از طرف دولت علیه ایران اظهار داشت که دولت علیه حاضر است تحقیقاتی که مستلزم قبول اصول پیشنهادی امریکا است بعمل آورد. به علاوه به محض آنکه دولت ایران دارای نقشه و طرح رضایت بخشی برای استقرار محصولات دیگر بجای تریاک گردید ،حاضر است ماده ۳ معاهده ۱۹۱۲ را که از امضای آن خودداری کرده است، قبول نماید مشروط بر اینکه مدتی به دولت مزبور مهلت داده شود که نقشه فوق الذکر را به موقع اجرا گذارد. اصول پیشنهادی آمریکا که پرنس ارفع الدوله به آن اشارت کرده از طرف نمایندگان امریکا در جلسه ماه مه ۱۹۲۳ به کمیسیون مشاوره تریاک منعقده در ژنو پیشنهاد شده و کنگره اتازونی در جلسه اول نمره ۱۹۲ آنرا تأیید نموده و خلاصه آن بقرار ذیل است:
الف) استعمال تریاک جز برای حوائج طبی و علمی غیر مشروع است.
ب ) برای جلوگیری از این امر غیر مشروع باید از تهیه تریاک خام به قسمی ممانعت کرد که برای مقاصد غیر طبی و غیر علمی مازادی باقی نماند.
ذکر این نکته ضروری است که تلاش های دولتی ها در جهت محصولات جایگزین کشت تریاک بعد از سال 1307 بطور جدی در برنامه های دولت قرار گرفت. برای تحقیق این مسئله که چه محصولاتی را ممکن است جانشین کشت تریاک کرد، محصولات مختلف جایگزین در الگوی کشت مورد مطالعه قرار گرفتند تا جانشین تریاک شود این جایگزین ها عبارت بود از گندم، ابریشم ،مواد دخانیه، پنبه، چغندر، چای، کتان، کنف و خشکبار، "مقدار سرمایه ایی که حالیه در امر زراعت و تجارت تریاک می باشد و عده اشخاصی که از این ممر معاش می نمایند به آن اندازه زیاد بود که قبل از آنکه بتوان اقدامات جدی در مستقر ساختن محصولات دیگر بجای تریاک بعمل آورد باید نقشه صحیحی بکمک سرمایه زیاد و فنی تدارک دید و هرگاه مبلغ لازم سرمایه وعده کافی متخصص تدارک شود، تصور می رود که بتوان زراعت تریاک را در ایران تقریبا در ظرف ده سال به میزان حوائج طبی و علمی محدود نمود.
اما موضوع مهم این بود که "بعمل آوردن و زراعت محصولات فوق الذکر البته محدود به اراضی تریاک خیز نخواهد بود بلکه باید اوضاع فلاحت را بصورتی ترقی داد که این زراعتها توسعه پیدا کرده خساراتی که وارد خواهد شد جبران نماید. "گندم، ابریشم و مواد دخانیه" بخوبی در ایران بعمل میآمدند لکن بازار مواد دخانیه که حالیه بعمل میآید خیلی محدود است. برای اینکار متخصصین باید استخدام نمود انواع مختلفه تنباکو و توتون را امتحان کرد زارعین را تربیت کرد و طرز تهیه مواد دخانیه را برای بازارهای دنیا تکمیل نمود باز هم سرمایه و وقت لازم است." اقداماتی که برای تقلیل زراعت تریاک لازم است نیاز به بررسی دارد و با اطلاعات محدودی که در دسترس می باشد نمی توان یک پروگرام قطعی راجع به تقلیل زراعت تریاک اظهار داشت و تخمینی از مخارج آن اظهار نمود.
معهذا مطالعات ذیل در این موضوع قابل توجه است، بازدید مقدماتی بتوسط متخصصین در عمل غله و حبوبات، پنبه، چای، ابریشم، مواد دخانیه، کتان و کنف و چغندر و پرورش مواشی توسط متخصصین فنی خاصه مهندسینی که در عمل آبیاری مهارت داشته باشند و متخصصین حمل ونقل و تجارت خارجی ؛ مخارج تخمینی طرح مطالعاتی کشت های جایگزین تریاک ۱۰۰,۰۰۰ تومان برآورد شده بود".
دولت در کنار اشاعه و ترویج آموزش‌های فنی به شدت بدنبال جایگزینی کشت پنبه بجای تریاک بود وافزایش سطح زمینهای زیر کشت پنبه بعنوان جایگزین خشخاش در دستور کار حکومت در 8 ایالت بود. پیرو این تلاش ها مثلا، اداره کل فلاحت در آبان سال 1315 با اعزام نماینده به استان خوزستان ضمن اعلام ممنوعیت کشت شلتوک و تریاک در برخی از شهرهای این استان مانند ایذه و داران به زارعان وعدۀ اعطای مساعده چهارصد ریالی در صورت کشت پنبه به جای شلتوک و تریاک را داد.
مواد افیونی در زمان نخست وزیری رضاخان
بر اساس آمارها در ایران هر ساله از زمین‌هایی به مساحت 280 کیلومتر مربع که به طور فشرده کشت خشخاش میشد در حدود هزار تن تریاک برداشت می‌کرد. تریاک بر سر زمین با گندم و پنبه رقابت می‌کرد، بطور تقریبی حدود 30 درصد تریاک جهان، بر حسب محتوای مورفین آن، در ایران تولید میشد و این 10 تا 15 درصد کل درآمد صادرات مرئی و همچنین 10 درصد عواید مالیاتی کشور را تأمین می‌کرد. در اوایل دهه ۱۳۰۰، زمانی که رضاخان به قدرت می رسید، ایران کشوری روستانشین بود که تنها ۱۱ درصد جمعیت آن در شهرها سکونت داشت. ابراز ممنوعیت [تریاک] در میانه نهضت تجدد خواهی مشروطه خواهان به دلایل پرستیژ اجتماعی بود. در مکتب مدرنیزاسیون که در اکثر کشورهای در حال توسعه به معنای تقلید از الگوهای غربی است، استفاده از تریاک خماری شرم آور از گذشته تاریک شرقی تلقی می شد و با تصویری از ایران بیدار و غربی که رضا شاه در پی آن بود و ایجاد می کرد، جور در نمی آمد. این اقدامات، ارکان اصلى حرکت ملى گرایان براى ایجاد دولتى قوى و توانا در اداره جامعه‌اى نوگرا و متجانس بود. بنابراین قوانین نیمه دوم سال 1299/1920م بر زندگى روزانه اقشار گسترده‌اى از مردم تأثیر نهاد. مردم به‌واسطه هدف کلى نخبگان سیاسى در تکوین جامعه‌اى با ظاهرى اروپایى و نیز نوسازى در آداب و رسوم اجتماعى و فرهنگى، آگاهى‌هایى را به دست آوردند در گزارش هیت بررسی کننده تریاک آمده :"وسعت ملکت ایران تقریبا 682000 مایل مربع می باشد وعده نفوس آن به ۱۲,۰۰۰,۰۰۰ تخمین می شود از بیست و شش ایالت و ولایت و شهر ایران (۱۸) ایالت و ولایت و شهر که مساحت آنها تقریبا ۰۰۰ر4۰۰ میل مربع است دارای زراعت تریاک می باشند . مجموع مقدار شیره تریاک محصول ایران در سال ۰۰۰ر۳۰۰ من که معادل (1950000) پوند انگلیسی است تخمین شده است. دوثلث این مقدار وارد انبارهای دولتی شده و باین وسیله تحت کنترل می آید. محصول تریاک در حالت عادی بایدیک من۳۰ تومان حد متوسط به مالک وزارع بدهد و از روی این حساب مبلغی که در سال عاید مالک وزارع می شود ۰۰۰ر5۰۰ر۱۰ تومان می باشد. در تقسیم محصول تریاک بین مالک و زارع معمولاً دو ثلث سهم زارع و یک ثلث سهم مالک می شود از این قرار سهم مالک 3.500.000 تومان می باشد و چون مالیات بر سهم مالک از قرار عشر تعلق می گیرد مالیات این مقدار تقریباً ۰۰۰ر۳5۰ تومان می باشد. مبلغ مالیات را بطور دقت و صحت نمی توان معین نمود زیرا مالیات ارضی تریاک با سایر مالیات های ارضی مخلوط است. ولى عایدات فوق الذکر را می توان تقریباً صحیح دانست سایر عایدات تریاک که در داخله مملکت به عناوین مختلفه دریافت می شود تقریباً بالغ به ۱,45۰,۰۰۰ تومان می باشد و عایدات صادرات تراک ۰۰۰ر۲4۷ تومان است بنا براین مجموع عایدات تریاک بقرار ذیل است:عایدات ارضی350.000 تومان، سایر عایدات داخلی 1.450.000 تومان، گمرکات 247.000 تومان، مجموع 2.047.000 تومان؛ جمع کل عایدات دولت ایران تقریباً سالى23.000.000 تومان است. بنابراین عایدات تریاک صدى هشت ونه عشر کل عایدات را تشکیل می دهد.جنس عمده که از ایران صادر می شود نفت است ولی در تجارت تأثیری ندارد و از این بابت جز مبلغی که سالیانه سهم دولت می باشد و اجرت عملجات چیزی وارد مملکت نمی شود".
در سال 1301زمزمه مقید شدن کشتی های انگلیسی به حمل تریاک¬های مجاز به گوش تجار رسید اظهاراتی برای تأسیس کارخانجات به جهت ساختن مرفین و سایر مشتقات تریاک نمودند .تاسیس این قبیل کارخانجات حمل مواد افیونی را بقدری سهل و آسان می ساخت که هر گونه قیود و حدودی که برای حمل تریاک می شد بی اثر می ماند البته این تقاضا مورد توجه نگردید زیرا حمل تریاک ایران بشکل مرفین و سایر مشتقات تریاک خطرناکتر بوده و کنترل آن خیلی دشوارتر می گردید.تیاری یا بعبارت أخرى مالش تریاک برای مصرف داخلی و برای صادر کردن نیز تقریباً در تمام شهرهای بزرک تحت کنترل کامل دولت قرار گرفت و این عمل را در کارخانه ای دولتی صورت گرفته یا در کار خانجات تجار در تحت نظارت مأمورین دولتی انجام می پذیرفت.
در سال ۱۳۰۲ مجموع صادرات ایران باستثنای نفت38.400.000 تومان بود و قیمت تریاک صادره از گمرک به ۹۷۱ر۰۲۱ر6 ثومان بالغ می کردید که صدى پانزده و شش عشر تمام تجارت صادرات ایران باستثنای نفت می شد. ارقام صادرات از روی اظهاریه که صاحبان تریاک به گمرک داده اند تهیه گشته و نطر به اینکه تجار همه وقت میل داشتند منافع خود را پنهان دارند میزان قیمت را معمولا خیلی نازل قلم می دادند. قیمت متوسط تریاک ایران مطابق اظهاریه تجار صادر کننده تریاک در سنه ایت ئیل ۱۳۰۱ یکمن (6 پوندو نیم) 4۰۲ قران و در سنه ۱۳۰۲ (24 – ۱۹۲۳) یک من 566 قران بوده و البته خیلی نازل تر از قیمت حقیقی است هر کاه تفاوت قیمت اظهاریه و قیمت حقیقی را که معادل آن پول وارد مملکت می شود حساب نمائیم و قیمت تریاکی که بطور قاچاق صادر می شود بر آن بیفزائیم می توان گفت که صادرات تریاک در عوض صدی پانزده و شش عشر از صدى بیست إلى صدی بیست و پنج تمام صادرات ایران باستثنای نفت می باشد. باید دانست که تهیه احصائیه صحیح از تجارت تریاک بواسطه وسعت اراضی زراعت تریاک و کثرت قاچاق و اسراری که تجار در عمل تیاری تریاک بکار می برند بکلی غیر ممکن است. بالجمله بطوریکه سابقاً تشریح و توضیح شد مالیات تریاک تقریباً صدى هشت ونه عشر کلیة عایدات دولت را تشکیل می دهد و صادرات تریاک آنچه از گمرک گذشته و ثبت شده است تقریباً صدی پانزده و شش عشر مجموع صادرات را تشکیل و هر گاه قسمت قاچاق و تفاوت قیمت حقیقی و قیمت اظهاری را نیز اضافه نمائیم شاید مجموع صادرات تریاک حتى بصدی بیست إلى صدی بیست و پنج کلیه صادرات غیر از نفت بالغ گردد".
در این دوران، نزدیک به نیمی از جمعیت بومی تریاک مصرف میکردند (دارویی، تفریحی و اعتیاد مداوم) و اگر کارگرانی را نیز که به صورت جنسی مزد می‌گرفتند به انان بیفزاییم، این نسبت بیشتر می‌شود.
اهمیت مالیاتی کشت تریاک
ارقام تفصیلی ارائه شده توسط رابینو( L.H .Rabino ) نشان دهنده افزایش درآمد تقریباً همه طبقاتی است که در زنجیره ارزش تریاک سروکار دارند، به عنوان مثال، دهقانان، زمین داران، بازرگانان و کارگران همگی از تجارت تریاک سود می بردند. نظر به اهمیت مالیاتی کشت تریاک در سالهای اولیه دهه 1300 مسئله محدودیت بر کشت تریاک و پیامدهایی مالیاتی ناشی از حذف آن در الگوی کشت برخی از مناطق یکی از بغرنج ترین موضوعات مبتلابه مالیه کشور و ﻣﯿﻠﺴﭙﻮ درایران بود. . واگذاری امور مالیه‌ی کشور به آرتور میلسپو، متخصص امریکایی که در دوران قبل از سلطنت رضاشاه و زمانی که او سردار سپه بود به ایران دعوت شده بود، نقش مهمی در تنظیم سیستم مالی و بودجه‌ی دولت ایفا کرده بود در اسناد میلسپو آمده:
"راجع به اهمیت مالیاتی تریاک در ایران هر چه گفته شود مبالغه و اغراق نیست نظر به اینکه اوضاع کنونی تجارت که صادرات نسبت به واردات خیلى قلیل و ناچیز است، حذف این متاع از صورت صادرات یا تقلیل آن دارای تاثیراتی خیلی وخیم خواهد بود به همین قسم از میان رفتن یک متاعی که تقریباً صدى نه کلیه مالیات مملکت از آن متاع حاصل می شود چیزی سهل و آسان نیست و اگر بخواهیم همین عایدات را از متاع دیگری تحصیل نمائیم انتقال این مالیات را از یک محصول به محصول دیگر نمی توان یک مسئله بی اهمیت پنداشت. محصولاتی که جانشین تریاک می شوند تا چند سال بقدر کافی عایدات نخواهند داشت که بتوان بر آنها مالیات وضع کرد و بنا براین تا مدتها خسارت وارده مستقیماً متناسب با تقلیل زراعت تریاک خواهد بود. شاید بالاخره در نتیجه ترقی قیمت تریاک بتوان اراضی زراعت تریاک را تجدید ممیزی کرد و قسمتی از خسارت وارده را از این ممر و قسمتی را از محصولات جدید جبران نمود. لیکن این عایدات قابل مقایسه با عایدات مستقیم و غیر مستقیمی که حالیه از تریاک بدست می آید نخواهد بود و بعلاوه مقدار اراضی را که تحت زراعت است باید خیلی زیاد کرد تا بتوان از محصولات دیگر انتفاع حاصل نمود. بطوری که در فوق ذکر شد خسارت وارده مستقیماً متناسب با مقدار تقلیل زراعت تریاک خواهد بود عشور صادرات امتعه جدید را باید در ابتداء خیلی کم قرار داد یا بکلی موقوف کرد بعلاوه با طرز کنونی و مالیات و حالت حالیه هیئت تقنینیه همیشه وضع مالیات دو سه سال طول دارد و یک علت تأخیر آنست که قبل از وضع مالیات ممیزی لازم می باشد. قسمت دیگر از خسارات را شاید ممکن می گشت که بوسیله تعدیل تعرفه گمرکی به نفع ایران جبران کرد لیکن این مسئله دشوار است زیرا دو همسایه ایران در این باب برای خود حقوقی قائل هستند که در اثر آن عملاً مملکت ایران تا بحال از استقلال گمرکی محروم بوده و این مسئله تدارک و اجراء یک تعرفه گمرکی که عایدات یا تجارت وی را تضمین نماید غیر ممکن ساخته است". وقتی ]میلسپو[ در حضور وزرای کابینه بر اخذ مالیات تریاک در اصفهان پافشــاری کرد، مشیرالدوله، رییس‌الوزرا، در پاســخ گفت، این یک مســئله سیاسی و خارج از صلاحیت اوست و بهتر است مداخله نکند.
قانون تحدید تریاک
قانون تحدید تریاک در مجلس دوم در سال 1289 به تصویب رسید. قانون تحدید تریاک، باعث شد تا گروه زیادی از تجار به این قانون که تجارت داخلی و تجارت خارجی تریاک از آن متضرر می شد، با طرح شکایاتی خواستار لغو آن شوند. قانون تحدید تریاک برای تاجران داخلی تریاک، موجب تنگناهایی شد و باندرول تریاک، حمل و نقل تریاک و عدم اجرای این قانون به صورت برابر، در نواحی و شهرهای مختلف، موجب اعتراضات و شکایاتی شد. اداره تحدید نهاوند در سال 1301 اجازه حمل تریاک را به اصفهان نمی داد. طبق نظامنامه باید نیمی از محموله ی تریاک، حتماً باندرول می شد که این امر شکایت تجار را برانگیخت و از این روند که در هر اداره تحدیدی در هر شهر، مبلغی از تجار بابت باندرل، گرفته می شد به شدت شاکی شدند.
در سال ۱۳۰۵ قیام‌هایی نیز از سوی دهقانان که به انحصار خرید و فروش کالاهای کشاورزی نظیر تریاک اعتراض داشتند رخ داد. تجار در این مورد، جواب قابل قبولی گرفتند و قرار براین شد که چون حکمی مبنی بر حمل شیره، به اصفهان صادر نشده، برای رفع شکایت تجار به اداره تحدید نهاوند، دستور داده شد که مانع حمل شیره، نگردند. یکی دیگر از دلایل مخالفت تاجران، موردی بود که تاجران تهران به آن اعتراض کردند. این اعتراض در اسفند 1306 ش، از آن جا ناشی می شد که در برخی شهرها مثل شیراز و اصفهان، هنوز آزادی خرید و فروش تریاک، وجود داشت و قانون تحدید، شامل این شهرها نمی شد.
همین امر باعث شیوع قاچاق، در تهران شده بود، تا جایی که تمام مصارف شهری را تأمین می کرد. تجار تهران ضمن اشاره به نص صریح قانون اساسی و قوانین موضوعه مملکتی که قابل تبعیض و تخفیف نیست از مجلس شورای ملی تقاضا نمودند که چون آزادی تریاک در اصفهان و شیراز، تصمیم قطعی دولت است و تفاوتی بین مردم شیراز و اصفهان با تهران وجود ندارد، همان تصمیمی را که نسبت به شیراز و اصفهان اتخاذ کرده اید، در تهران نیز معمول دارید. تریاک از دیگر محصولاتی بود که برای تجار و شرکتهای ژاپنی جاذبه داشت. به اعتقاد اللهیار صالح رئیس اداره انحصار تریاک و علی امینی( از بزرگ مالکان لشت نشاء، کفیل ومعاون اداره انحصار تریاک در سال 1308)، تریاک طی نیمه نخست قرن بیستم از لحاظ ارزش در بین اقلام صادراتی رتبه دوم و در داخل نیز مصرف گسترده ای داشت. نظارت بر تولید تریاک در داخل کشور نخست دشوار بود ولی انحصار دولتی تولید، فروش و صدور آن به همراه تشویق کشت محصولات جایگزین، مانند ابریشم، چای، توتون و شکر، تدریجاً کل تولید و شدت خطر اعتیاد را تا حدی کاهش می داد.
رویه ایران راجع به تحدید تریاک
در کنفرانسی که در تاریخ نوامبر 1924 راجع به مسئله تریاک در ژنو برگزار گردید. دولت ایران نیز دارای نماینده بود لذا مقتضی بود راجع به تریاک ایران مطالعاتی بشود تا نمایندگان دولت درباب اوضاع تریاک ایران و اینکه برای موافقت با پیشنهادهای جامعه ملل چه اقدامانی می توان در آتیه به عمل آورد معلومات و اطلاعاتی حاصل نمایند. مراسلات و راپورت هائی که از سفارت ایران در واشنگتن به توسط وزارت جلیله امور خارجه واصل گردیده این نکته را روشن می سازد که دولت باید با کمال صراحت اظهار دارد که آیا دولت ایران حاضر است قیدی را که در ماده سوم قرار داد ۱۹۱۲ قائل شده است برداشته و مقررات آنرا کاملا به موقع اجرا گذارد یا نه زیرا به طور مبهم اظهار حسن نیت نمودن به هیچوجه کافی و مقنع نخواهد بود.از مطالعه مراسلانی که در این موضوع مبادله شده روشن خواهد شد که دولت آمریکا و جامعه ملل تا یک درجه اشکالاتی را که راجع به این موضوع دولت ایران با آن مواجه است تشخیص داده و على الظاهر هیچ قصد و نیتی ندارند که تقاضاهای دور از منطق و انصاف از دولت ایران نمایند. مشروط بر اینکه به بینند در جلوگیری از معامله تریاک قاچاق پیشرفت محسوس ظاهر و ادامه این پیشرفت تأمین شده است. از طرف دیگر هرگاه راپورت نمایندگان ایران پیشرفت رضایت بخشی را در این زمینه نشان ندهد بدون شبهه اقداماتی بعمل خواهد آمد که لطمه بحسن شهرت و حیثیات و اعتبار دولت ایران وارد خواهد ساخت.احتمال کلی می رود از جمله اقداماتی که در نظر خواهند گرفت به قرار ذیل باشد:
الف ) به ممالک أمضاء کننده معاهده لاهه که مطابق طرح کمیته مشاوره جامعه تریاک را فقط به موجب جواز صادر می نمایند توصیه نمایند که تریاک ایران را بایکوت کنند.
ب) جهازات انگلیسی فقط تریاکهائی را که دارای تصدیق نامه ورود هستند حمل نمایند و همین قید درباره جهازات سایر دول امضاء کننده قرار داد به عمل آید که آنها نیز تریاک غیر مجاز یعنی فاقد تصدیق نامه حمل نکنند.
ج) جلوگیری و اشکال تراشی یا اقلا عدم مساعدت نسبت به هرگونه قرضه که دولت ایران در بازار های خارجه خاصه بازارهای آمازون در نظر داشته باشد.
علاوه بر اقدامات فوق الذکر که تاثیرات اقتصادی آن را نمی توان حقیر و ناچیز شمرد باید دانست که هرگاه بعد از کنفرانس این مسئله انتشار یابد که حتی ممالکی مثل عثمانی و افغانستان در مقابل افکار عمومی دنیا نسبت به جلوگیری از معاملات غیر جائز تریاک تسلیم شده ولى تنها مملکت ایران با وجود آنکه یکی از امضاء کنندگان اولیه معاهده تریاک می باشد برای منفعت پرستی از مشارکت در این اقدام کناره جست از چنین انتشاری لطمه بزرگی به اعتبارات اخلاقی ایران وارد خواهد آمد. بنا بر این در هر موقع که سخنی راجع به مشارکت ایران در کنفرانس ژنو میان آید بالضروره بایستی ملاحظات فوق الذکر را در نظر داشت. دولت ایران نیز حمل تریاک را مطابق همان ترتیبی که کمیسیون مشاوره تریاک پیشنهاد کرده و جامعه ملل قبول کرده اند معمول دارد. ترتیب مزبور عبارت از این است که وارد کنندگان تریاک از حکومت هر مملکتی که تریاک به آن وارد می شود تصدیقی ارائه بدهند که فلان مقدار تریاک که ورود آن در نظر گرفته شده برای مقاصد مشروع است و هرگاه مقصود ورود ادویه باشد که در ماده (3) قید شده است باید تصدیق دیگری دریافت دارند که ادویه مزبوره فقط برای حوائج طبی و علمی می باشد .
ج ) تقلیل تهیه تریاک بحدی که برای احتیاجات طبی و علمی کافی باشد و این یکی از اصول پیشنهادی نمایندگان آمریکا در کنفرانس ژنو مورخه مه ۱۹۲۳ می باشد. لذا لازم است تا اقداماتی که برای اجرای قوانین و تعهدات موجوده بعمل آمده در این کنفرانس شرح داده شود.
در اسناد موجود؛ راجع بأوضاع کنونی ایران و اقدامات لازمه برای استقرار یک کنترل شدید که منجر به تقلیل زراعت تریاک باندازه حوائج علمی و طبی گردد تعلیمات ذیل جهت عرضه نمایندگان ایران در کنفرانس ژنو تهیه شده و برای ملاحظه و تصویب، تقدیم شد. تعلیمات مزبوره تحت دو عنوان است (۱) رویه کلی دولت ایران با بیان اینکه چه اطمیناناتی با قید شرایط و چه اطمینانانی بدون هیچ شرط می توان داد. (۲) چه اقداماتی لازم است که تقلیل زراعت تریاک را ممکن سازد. لذا رویه کلی دولت ایران با اقدامات و مجاهدات جامعه ملل در جلوگیری از معاملات غیر مشروع ادویه سمیه که تهدید بزرگی برای سلامت و سعادت ملل دنیا می باشد کاملاً موافق و همراه است و مدلول معاهده تریاک را مطابق اصول پیشنهادی نمایندگان آمریکا قبول می نماید و به مجرد اینکه از نقطه نظر اقتصادی ممکن شود قیودی را که در ماده ۳ عهد نامه ۱۹۱۲ قائل شده است مرتفع خواهد داشت. و ترتیب صدور تریاک را مطابق تصدیق نامه ای ورودی قبول خواهد کرد. از این روی دولت ایران اطمینانات ذیل را بلا شرط می دهد :
1- نظام نام های راجع به تمرکز شیره تریاک و انجام بافتن عمل تریاک مالى را تحت نظارت دولت بموقع اجرا گذاشته و پیوسته در تحکیم آن خواهد کوشید.
۲- اقدامات در معالجه معتادین کنونی اعمال خواهد نمود از اعتیاد اشخاص جدید جلوگیری و قهوه خانه ها را کنترل خواهد نمود و مصرف تریاک و مشتقات آن در مملکت ایران تقلیل و تحت نظارت قرار خواهد داد.
٣ - حق الامکان مراقبت خواهد کرد تریاک جز از مجاری مجاز گمرکی وارد و صادر نگردد .
4- رویه دولت راجع به زراعت تریاک از قرار ذیل خواهد بود:
الف ) زراعت تریاک در آینده فقط بموجب جواز امکان پذیرخواهد بود.
ب ) زراعت تریاک علاوه بر مساحتی که در جواز ذکر شده ممنوع خواهد بود.
ج ) زراعت تریاک در املاک بیش از آنچه در سال ۱۳۰3 شمسی تحت زراعت بوده اجازه داده نخواهد شد.
د ) جواز زراعت داده نخواهد شد مگر به اشخاصی که تعهد نمایند کلیه شیره تریاک خود را وارد انبارهای دولتی کنند.
هـ ) فوراً کوشش خواهد شد زراعت تریاک در ایالاتی که کمتر احتیاج به آن زراعت دارند تقلیل یابد.
و ) زراعت تریاک تا آن اندازه که ممکن است با ایالاتی محدود خواهد گشت که کنترل سهل تر باشد.
ز ) مالیات تریاک مصرف داخلی سال به سال زیاد خواهد شد.
5- ورود تریاک خارجه به ایران و ترانزیت از خاک ایران و نقل از کشتی به کشتی دیگر در آبهای ایران اکیداً قدغن خواهد شد.
6- از امسال با کمال دقت ثبت و صورتی از زراعت تریاک در تمام ایالات بر داشته خواهد شد این صورت بضمیمه احصائیه هائی که راجع به میزان مصرف محلى و صادرات گمرکی تهیه خواهد شد زمینه از قاچاق های گمرکی بدست خواهد داد و دولت را قادر خواهد ساخت که اقدامات برای جلوگیری بعمل آورد.
۷- در حدود استطاعت مالی دولت زراعت پنبه و توتون و تنباکو و غرس درخت توت تشویق خواهد شد و به مجردی که از این قبیل اقدامات نتایجی مشهود گشت زراعت تریاک بتناسب آن اقدامات تقلیل خواهد یافت ولی باید دانست که نظر به ضیق مالیه این عمل سریع نخواهد بود. به محض آنکه متخصص و سرمایه باندازه لزوم تهیه شود و برای سرمایه هائی که فعلاً صرف زراعت و تجارت تریاک می شود مصرف دیگری ایجاد و اشتغالاتی برای اشخاصی که حالیه در کار تریاک هستند فراهم گردد و منابع جدید عایدات که جبران عایدات تریاک را بنماید برای دولت تدارک شود اقدامات ذیل بعمل خواهد آمد:
از سالی که شرایط فوق الذکر قبول شود زراعت تریاک هر سال نسبت به میزان تجویز شده سال قبل از حیث مساحت تقریباً بک عشر تقلیل خواهد یافت. و این تقلیل سالیانه تا زمانی خواهد بود که زراعت تریاک میزان حوائج طبی و علمی برسد.
۲ - بعد از سالی که شرایط فوق قبول شود در ظرف پنج سال باندازه که موقعیت اجازه دهد در نقاطی که کمتر از سایرین به زراعت تریاک احتیاج دارند زراعت تریاک منع خواهد شد. بعد از آنکه زراعت تریاک بمیزان احتیاجات طبی و علمی تقلیل یافت دولت ایران موفق خواهد شد که مقررات ماده (3) معاهده ۱۹۱۲ را به موقع اجرا گذارد در آنصورت دولت ایران قیدی را که راجع به ماده ۳ قائل شده است مرتفع داشته و ترتیب صدور تریاک بوسیله تصدیق نامه های ورودی معمول خواهد شد.
نقش تریاک بعنوان منبع درآمد داخلی دولت
تریاک طی نیمه ی نخست قرن بیستم از لحاظ ارزش در بین اقلام صادراتی رتبه دوم و در داخل نیز مصرف گسترده ای داشت تریاک ایرانی دارای ارزش مرفین بالاتری (12 درصد) در مقایسه با تریاک هندی، ترکی و بالکان بود. بهترین تریاک ایران به لندن حمل میشد تا از آن مرفین ساخته شود. تریاک به تدریج به صورت یک محصول پرسود درآمد، اما محصول خطرناکی به شمار می‌رفت، زیرا مردم کشور برای فرار از مصائب زندگی به تریاک کشیدن پناه می‌بردند. با به قدرت رسیدن رضاخان در سال 1304 دولت برنامه نوسازی و صنعتی سازی را به تقلید از همسایه خود مصطفی کمال آتاتورک آغاز کرد بنابراین می بایست برای تأمین هزینه ها منبع درآمد داخلی در اختیار داشته باشد. امکان وضع تعرفه ی صادراتی و مالیات داخلی به تریاک این پتانسیل را داد که منبع درآمد دولت باشد.
دولت برای در دست گرفتن کنترل بازار تریاک برنامه های بسیاری را به اجرا درآورد که یکی از مهم ترین این برنامه ها، "قانون انحصار دولتی تریاک" بود که در سال 1307 تصویب شد. هدف دولت این بود که کنترل تریاک از مزارع تا مصرف را در دست داشته باشد. با تصویب قانون انحصار خرید و فروش تریاک و دخانیات در در ۲۶ تیر سال 1307 کار دولت ساده به نظر می رسید. در واقع دولت با تاسیس شرکت تریاک با سرمایه ثبتی سی میلیون ریالی معاملات و صادرات تریاک را به انحصار خود در میآورد. به موجب این قانون معاملات و نگهداری و حمل ونقل و صدور تریاک و شیره در داخل و خارج کشور، منحصر به دولت شد. به دنبال اجرای این قانون، کلیه تریاک های موجود در کشور توقیف شد و از روز شنبه ۳۰ تیرماه، هر مثقال تریاک دو قران و ده شاهی باندرول شد. اداره انحصار تریاک برای جمع آوری محصول کارمندانی را به شهرستان ها می فرستادند. هر شهرستان یک اداره تریاک داشت بعنوان مثال "شیخ حسین عاملی"، رییس اداره تریاک تهران شخص با نفوذی بود. شخص "اللهیار صالح" هم مسئول جمع آوری تریاک بروجرد بود. به پیشنهاد تقی‌زاده که در آن زمان، نماینده تهران در مجلس شورای ملی بود، ماده‌ای به این قانون افزوده شد که دولت را مکلف می‌کرد از سال ۱۳۰۸ به مدت ده سال، مصرف داخلی را سالیانه ده درصد پایین بیاورد و پس از ده سال، مصرف تریاک در غیر موارد طبی در تمام کشور متروک و ممنوع و فروش تریاک منحصر به داروخانه‌ها، آن هم با نسخه پزشک و برای مصارف طبی موارد شود. بنابر این ماده، دولت همچنین موظف میشد پزشک و داروی رایگان برای ترک اعتیاد در دسترس معتادان بگذارد. محدودیت های خارجی منجر به کمبود مواد خام وارداتی مورد نیاز صنایع داخلی شد در نتیجه قاچاق این اقلام گسترش یافت. بنابراین نیاز دولت به پول برای اجرای برنامه نوسازی و نیاز دولت های خارجی از علل اصلی کشت تریاک در ایران بود.
با وجود مشکلاتی که در داخل در زمینه تأمین مواد خام کشاورزی به وجود آمد،کشت تریاک ادامه یافت. در نتیجه اقتصاد ایران به سوی تک محصولی شدن کشاورزی و وابستگی به بازارهای خارجی پیش رفت و جامعه ایران با نتایج مخرب تولید و تجارت تریاک از جمله اعتیاد، افزایش قاچاق، دزدی و وقوع انواع بزه کاری مواجه شد. مطابق آنچه در گزارش ذیل آمده، میتوان این گونه دریافت که جایگزینی برای کشت تریاک قطعا اقتصاد جامعه دهقانی را با مشکلات روبرو میساخت : " بایستی در نظر داشت که عایدات تریاک نسبت به وسعت اراضی که زراعث می شود خیلی زیاد است و حمل و نقل آن منوط به راه آهن یا حتى راه¬های خیلی خوب نیست و تدارک آن برای بازار یک عمل خیلی ساده می باشد و تقریباً همه وقت شیره تریاک و همچنین تریاکی را که برای خروج از مملکت آماده می شود به قیمت¬های خیلی مناسب خریداری می نمایند.
علاوه بر اینکه عایدات تریاک در هر جریب نسبت به هر یک از محصولات دیگر ایران زیادتر است حسن زراعت تریاک این است که فقط تا ششم عید نوروز که آب فراوان و ارزان است احتیاج به آب دارد و بعد از آنکه ترباک جمع آوری شد فوراً می توان محصولات دیگر در همان اراضی زراعت نمود. بنابراین اگر زارع بخواهد همان انتفاعی که از ترباک می برد از سایر زراعت ها ببرد لازم است اراضی وسیعتری را کشت نماید و به آب هم بیشتر احتیاج خواهد داشت. بعلاوه لازم است برای محصولی که جایگزین تریاک شده است بازاری تهیه شود". در خصوص را های تجاری بازاررسانی تریاک نیز باید بیان نمود که در ابتدای دوره رضاشاه مهمترین مسیر تردد مسافران و حمل و نقل تجارت تریاک در سواحل شمالی خلیج فارس به داخل کشور راه بوشهر- شیراز یا به عبارت دیگر راه شاهی بود.
مهمترین تغییر راه شاهی در نیمه اول قرن بیستم شوسه شدن آن بود. طی جنگ جهانی اول برای تسریع در حمل و نقل و عبور و مرور نیروهای انگلیسی در این مسیر در چهارده مرحله عملیات راه سازی انجام شد. در فوریه سال 1919م. برای اولین بار با تسطیح راه شاهی کامیون از آن عبور کرد ولی در سالهای پایانی حکومت رضاشاه وضعیت راه شاهی به طور کلی خراب گشت و تردد در آن با مشکلات بسیاری مواجه بود. از دیگر راههای ارتباطی سواحل شمالی خلیج فارس به داخل کشور مسیرهای ارتباطی بندرعباس به نواحی داخلی بود.
در مسیرهای بندرعباس تا محدوده لارستان مایحتاج کاروان ها قابل تأمین بود. اما بعد از لارستان کاروان ها مجبور به حمل غذا علوفه و حتی آب مورد نیاز خود بودند. علاوه بر این مشکل مسیر حرکت کاروانها در مناطق کم جمعیت بود و به طور پیوسته توسط قبایل و راهزنان غارت می شدند. به همین سبب تردد کاروانها در این مسیرها بسیار کمتر از راه شاهی بود.
تأثیر بحران جهانی سال 1929 بر تجارت تریاک در ایران
بحران جهانی 1929 م (1308 ه.ش) اقتصاد بسیاری از کشورها را تحت تأثیر قرار داد؛ اما تأثیر آن بر اقتصاد کشورهای جهان سوم و حاشیه ای که بیشتر به تولید مواد خام صادراتی می‌پرداختند، به‌مراتب بیشتر از کشورهای صنعتی و پیشرفته بود. کاهش صادرات ایران براثر این بحران اقتصادی دربرگیرندۀ همۀ محصولات و اقلام صادراتی ایران اعم از صنایع دستی، محصولات کشاورزی و دامی بود. در مقطع زمانی مورد بحث، به‌دلیل ضعف در ساختار اقتصادی، سنتی بودن اقتصاد و نداشتن صنایع پیشرفته در داخل، ایران به‌صورت یکی از تولیدکنندگان مواد خام صادراتی کشورهای اروپایی عمل می‌کرد.
یکی از مهمترین کالاهای خام صادراتی ایران تریاک بود که درآمد حاصل از صادرات آن برای اقتصاد ایران بسیار اهمیت داشت و هرگونه مشکل و وقفه ای در امر صادرات آن دولت را با مشکل مواجه می‌کرد و به چاره‌اندیشی وامی داشت. تأثیر بحران جهانی سال 1929 بر تجارت تریاک در ایران و اقدامات دولت در واکنش به این بحران عظیم جهانی نشان‌دهنده تأثیرپذیری اقتصاد وابسته ایران از تحولات اقتصادی بازارهای خارجی است؛ بنابراین می¬توانیم بگوییم که ایران باوجود داشتن اقتصاد حاشیه¬ای، متحمل خسارت زیادی شد؛ زیرا تریاک یکی از مهم¬ترین کالاهای صادراتی کشور در مقطع زمانی موردنظر بود و بحران می¬توانست کاهش قیمت، کاهش صادرات در بازارهای جهانی و درنتیجه کسری درآمد حاصل ¬از صادرات تریاک را برای اقتصاد ایران به‌دنبال داشته باشد. بیش از نیمی از صادرات ایران را تریاک شامل میشد (عایدیِ نفت مستثنا بود و صرفاً خرج ارتش میشد) و درآمدها در اقتصاد بدون تریاک آنقدر پایین بود که شاهنشاه با قطعِ سودِ تجارتِ تریاک محتاجِ خارجی‌ها میشد.
در این رابطه بررسی نظر دولت در یکی از گزارشات ملی به خوبی نشان دهنده عمق حساسیت ها در این خصوص میباشد: " با اوضاع کنونی ایران قادر نیست که چنین مخارجی را تحمل نماید.
عایدات بسختی مخارج جاریه را تکافو می نماید و بسیاری از نقشه های سود مند را فقط بواسطه فقدان وجه نمی توان تعقیب کرد. هر مبلغ اضافه عایدی که بواسطه وضع مالیاتهای جدید تدارک گردد باید به مصارف بهره بخش دیگر برسد، با عسرت فعلى مالیه و یا تقلیلی که در عایدات ترباک پیش بینی می شود از بابت فرع استقراضی که برای موقوف داشتن تریاک و برقرار کردن محصولات دیگر بجای آن لازم است نمی توان چیزی پرداخت تا زمانی که محصولات جدید و اقدامات بهره بخش دیگر نتایج خود را بخشیده منبع عایدات جدیدی را تشکیل دهند و البته برای این مسئله لااقل پنج سال وقت لازم خواهد بود... . با اوضاع امروزی دولت ایران نمی تواند بوسیله اقداماتی در منع زراعت تریاک با تقلیل آن خود را دچار هلاکت اقتصادی نماید و باید قبلاً نقشه دقیقی برای این کار طرح و اختیار شود و برای اجرای این نقشه عده لازم متخصص و سرمایه کافی ضرورت دارد و نیز باید بخاطر داشت که اگرچه استعمال افیون برای مصارف غیر طبی به هر صورت که باشد مضر است و دولت ایران که مخاطرات این عادت زشت را تشخیص داده تصمیم به جلوگیری از آن در داخله مملکت خود نموده، معهذا طرز استعمال آن در ایران از حیث ضرر و خطر بهیچ وجه قابل مقایسه با سایر ممالک نیست و از این رو مسئله افیون از نقطه نظر استعمال داخلی برای ایران دارای آن اهمیت نیست که استعمال ادویه سمیه مشتقه از تریاک برای ملل صنعتگر پر جمعیت شهرنشین می باشد. مسئله تریاک برای جامعه ملل و برای آن عدة أعضاء جامعه ملل که خودشان زراعت تریاک ندارند فقط یکی از مسائلی است که در ضمن کنترل ادویه سمیه به آن بر خورده اند لیکن برای ایران تجارت تریاک دارای اهمیت حیاتی است زیرا یک خمس صادرات و یک دوازدهم عایدات دولتی را تشکیل داده و ممر معاش عده کثیری از اهالى مملکت می باشد.
بنا بر آنچه گفته شد عدالت و انصاف چنین اقتضا می کند که هر زمان از یک مملکت فقیری مثل ایران که توانائی تحمل خسارت برای خاطر ممالک متمدن و سرمایه دار ندارد اقدامی تقاضا شود که مستلزم فداکاری مالی بزرگی برای آن دولت باشد خاصه آنکه این اقدام اشکالات بزرک سیاسی را متضمن باشد آن ممالک متمدن و سرمایه دار در پیشرفت این مقصود از مساعدت مالى مضایقه نمایند".
بنابراین تأثیرپذیری اقتصاد وابسته و حاشیه ای ایران از تحولات اقتصادی بازارهای خارجی محرز است؛ لذا میتوانیم بگوییم که ایران باوجود داشتن اقتصاد حاشیه ای، متحمل خسارت زیادی شد؛ زیرا تریاک یکی از مهمترین کالاهای صادراتی کشور در مقطع زمانی موردنظر بود و بحران می توانست کاهش قیمت، کاهش صادرات در بازارهای جهانی و درنتیجه کسری درآمد حاصل از صادرات تریاک را برای اقتصاد ایران به‌دنبال داشته باشد. درنتیجۀ این بحران حکومت ایران با مشکل کاهش درآمدهای صادراتی مواجه شد. این کاهش درآمد حکومت را ناچار کرد تا از اواخر سال 1309 به مداخلۀ جدی در اقتصاد تجاری بپردازد.
در سال ۱۳۱۰ جامعه ملل بر کشت خشخاش به شدت نظارت می‌کرد بنابراین تلاش‌هایی در جهت عدم مصرف محلی آن صورت گرفت تا اینکه با اعلام منع کشت خشخاش، درآمد حاصل از صادرات آن از دست رفت، بی آنکه سایر ملل به ایران کمک کنند تا منبع درآمد دیگری به جای آن به وجود آید. به دنبال کاهش صادرات تریاک ایران در اوائل سلطنت رضا شاه، چون دولت ایران که صادرات تریاک را به انحصار خود درآورده بود، به سبب وجهه بین‌المللی نمی‌توانست در بازاریابی جهانی این کالا و افزایش صادرات این کالا مستقیما عمل کند، رضا شاه امین‌التجار ( میرزا سید حبیب‌اللَّه امین‌التجار اصفهانی از بازرگانان ذی نفوذ و ملاک و نماینده اصفهان در مجلس) را احضار کرد و دستور داد دولت انحصار صدور تریاک را به او بدهد تا به بازاریابی و صدور تریاک بپردازد و در عوض، علاوه بر عوارض صدور، تا سه سال سالیانه پنجاه هزار لیره استرلینگ به دربار بپردازد.
در آخر اردیبهشت ۱۳۰۹ عبدالحسین تیمورتاش وزیر دربار نزد امین‌التجار رفت و گفت برای مصارف دربار نیاز ضروری به نه هزار لیره ارز پیدا کرده و از او خواست که این مبلغ را از حساب مبلغ سالیانه پنجاه هزار لیره دربار به او بپردازد، او نیز در مقابل کمک خواهد نمود که امین‌التجار از پرداخت سالیانه پنجاه هزار لیره معاف شود. اما تیمورتاش موفق نشد چنین معافیتی برای امین‌التجار بگیرد و بعدا که تیمورتاش مغضوب شد، محمدحسین آیرم رئیس شهربانی وقت از همین موضوع برای تیمورتاش پرونده‌ای ساخت.
واگذاری انحصاری تجارت تریاک به "امین‌التجار اصفهانی" در سال 1310 بهانه اصلی دادگاهی شدن تیمورتاش بود. امین‌التجار در واقع به اجبار مأموران رضاشاه اعلام کرد که به تیمورتاش رشوه داده است. آیرم، امین‌التجار را مجبور کرد شهادت بدهد که تیمورتاش از او نه هزار لیره رشوه گرفته تا در عوض برای او عفو و تخفیف مجازات گرفته شود. بدین ترتیب در زمستان ۱۳۱۱ تیمورتاش بازداشت و محاکمه شد و در ۳۱ اردیبهشت ۱۳۱۲ علی‌اکبر داور وزیر عدلیه، سلب مصونیت امین‌التجار را به تصویب مجلس رساند و او نیز بازداشت و محاکمه شد. اما در مهر آن سال، صدرالاشراف وزیر دادگستری برایش درخواست عفو کرد و آزاد شد. با بد شدن اوضاع اقتصادی دولت ایران براى این که کشت غلات کم نشود و به ارزاق عمومى لطمه اى وارد نشود، گاهى عمدا از زیاد شدن سطح زیر کشت تریاک جلوگیرى می کرد، ولى این منع معمولا دوامى نداشت.
در 10 سال ابتدایی دولت پهلوی اول، خشخاش جایگاه ثابت خود را به عنوان یک دارایی کلیدی در اقتصاد ملی حفظ کرد. تریاک منبع اصلی دولت سازی برای دولت تازه تأسیس پهلوی از سال 1925 به بعد بود. این امر مستقیماً به ایجاد و ارتقاء ارتش ملی از طریق خرید تجهیزات نظامی کمک کرد، واقعیتی که تا سال 1928، رضاشاه را به ایجاد انحصار دولتی تریاک سوق داد. در آن زمان، ایران 30 درصد تریاک جهان را تولید می کرد و مقادیر بسیار زیادی تریاک را به آسیای شرقی صادر می نمود. اگرچه دولت قصد داشت مصرف تریاک را محدود کند، اما آنها نه قادر بودند و نه مایل بودند سهم مهمی از درآمدهای خود را که در برخی سالها به 9 درصد از کل تولید ناخالص داخلی می‌رسید، کنار بگذارند. چنانکه در طول سال های بعد نیز تریاک به عنوان یک دارایی استراتژیک هرگز تحت کنترل کامل دولت قرار نگرفت. کشاورزان تاب‌آور، از جمله قبایل کوچ‌نشین که به دلیل تجاوز دولت و سیاست ضد عشایری آن تهدید می‌شدند، گاهی با موفقیت، و در برخی دیگر به صورت مشاجره‌آمیز به برداشت محصول و چانه‌زنی با مقامات ادامه دادند.
تاسیس شرکت تریاک
پس از تصویب قانون انحصار صدورتریاک، دایره ای به نام دایره فلاحتی انحصارتریاک در وزارت دارایی تشکیل شد و شرکتی به اسم شرکت تریاک (سهام شرکت سهامی انحصار صدور تریاک به میزان بیست میلیون ریال در چهارصد سهم پنجاه هزارریالی) از تجارت خانه های سه گانه ی حاج محمد باقر بهبهانی وحاج سید محمدرضا کازرونی وحاج میرزا امین اخوان تشکیل شد وقراردادی بین این شرکت و موسسه انحصار دولتی تریاک در سال 1308 ش به مدت پنج سال بسته شد و این شرکت عامل موسسه انحصار دولتی تریاک شد خرید و انبارداری تریاک برعهده این شرکت قرار گرفت. در سال 1309ش به علت کسادی بازارهای تریاک ایران درخارج قراردادی با یکی از تجار باتجربه تریاک بست و آقای میرزاحبیب اله را عامل انحصاری صدور کلیه تریاک های صادراتی ایران به مدت پنج سال از آبان 1309 تا مهرماه 1314 ش قرار داد ایشان برای جلوگیری از لطمات وارده به تجار عمده تریاک شرکتی با سرمایه یک میلیون ریال تشکیل داده که به سهام هزار تومانی تقسیم گردید تا تجار دی نفع هم بتوانند به صادرات تریاک خدمت کنند( روزنامه اطلاعات، شماره ١١٧۶ ،شنبه ١١ آبان ١٣٠٩ ،ص١ ). به نظر شجاعی، تحقق عملی حق انحصاری واردات و صادرات کالا در حوزۀ اقتصاد تجاری با دو اشکال جدی مواجه بود. مشکل اول ناشی از کمبود سرمایه برای خرید کالاهای وارداتی و صادراتی بود و مشکل دوم ناتوانی در صدور محصولات باکیفیت بود که در مادۀ یازدهم متمم قانون انحصار تجارت خارجی هم بر رفع آن تأکید شده بود.
در راستای رفع چنین مشکلاتی حکومت به تأسیس شرکتهای سهامی صادرات و واردات کالا و فروش سهام این شرکتها به صاحبان سرمایه های مالی دست زد. در چنین وضعیتی شرکتهای سهامی که وزارت مالیه طبق اساسنامه های واحد مسئول تأسیس آنها بود، به عنوان دومین پیامد تصویب قانون انحصار تجارت خارجی و متمم آن در اقتصاد تجاری ایران سر برآوردند. تشکیل این شرکت ها به کنترل ارز کمک می کرد زیرا این شرکت ها تحت نظر دولت اداره می شد و از قاچاق ارز که بدست افراد متفرقه صورت می گرفت جلوگیری می نمود و در ضمن واسطه ها و دلال ها را در روستا ها از بین می برد و کلیه محصول تریاک زارعان به وسیله بنگاه های دولتی مستقیما و به بهای ثابتی خریداری می شد و به این ترتیب زارعین قدرت مالی بیشتری پیدا می نمودند. اما بعد ازمدتی ولخرجی های شرکتهای دولتی، محدود بودن سرمایه اولیه آنها و دسیسه های سیاسی برعلیه موسس این شرکتها (داور)باعث وخامت اوضاع شد به طوری که متین دفتری می نویسد:
" اوقاتی که من به سمت وزیر دادگستری وارد هیئت دولت شدم شاهد مذاکراتی بودم که دلالت بربحران این بنگاه ها داشت مرحوم داور برای استرضاء خاطر شاه از عده ی مستخدمین این شرکت ها و میزان حقوق آنها کاست و بعضی از شرکتهای تولیدی را به عجله منحل نمود و هیات نظارتی بوجود آورد که از تبذیر و زیاده روی شرکت ها جلوگیری کند" ( متین دفتری، دخالت مستقیم دولت در اقتصاد، پیشین، ص٣ ). پس از فوت داور تحت تاثیر این بحران، شرکت ها از مسیر اصلی خارج شدند و نقشه های داور به فراموشی سپرده شد و در سال 1316 ش شرکت های دولتی به موجب تصویب نامه دولت به وزارت بازرگانی واگذار شد در این موقع انتقال وزارت دارایی بعضی از شرکت ها را که درآمد روزانه داشتند را برای خود نگه داشته و بقیه را به وزارت دارایی منتقل کرد و بعدها به شرکت هایی هم که به وزارت دارایی واگذارشده بود نیز دست اندازی نموده و درآمدهای آنها را برداشته و به حساب درآمد عمومی می گذاشت.
در صورتی که از ابتدا قرار بود که حساب شرکت ها در شرکت مرکزی تمرکز پیدا کند و به این وسیله شرکت ها بتوانند به هم کمک کنند و به این ترتیب این شرکت ها دچار مضیقه ی مالی شدند و به اهداف خود نرسیدند. علاوه براین ها عدم اتخاذ سیاست اقتصادی ثابت و همچنین الغاء قرارداد بازرگانی ایران و شوروی در سال 1317 ش که منجر به تعطیلی روابط بازرگانی دو طرف شد در اختلال این شرکت ها بی تاثیر نبود زیرا همان گونه که گفته شد یکی از موجبات به وجود آمدن این شرکت ها روابط بازرگانی ایران و شوروی بود.
موانع سیاسی در کنترل تریاک
مواضع هیت بررسی کننده در مورد محدودیت وممنوعیت تریاک واثرات اجتماعی – اقتصادی و سیاسی آن تهیه شده برای میلسپو رییس کل مالیه ایران توسط کلنل د.و.ماک کرماک، رییس عایدات داخلی - به معاونت آقای سلطان محمد خان عامری و آقای موسی خان -به دلیل این که گزارش حاوی نکات جالبی از نظر وابستگی اقتصادی ایران به این محصول است ومقاومت بخشی از جامعه را نسبت به این محصول نشان می دهد. اطلاعات سودمندی ارایه میکند وبه همین دلیل عیناء نقل می گردد:
"اکنون باید این مسئله را موضوع بحث قرار داد که هرگاه دولت در مقام استقرار کنترل بر تریاک و داد و ستد آن بر آید دچار چه اشکالاتی خواهد شد. تجار و مالکین تریاک از متمول ترین طبقات این مملکت بشمار می روند بسیاری از متنفذترین علماء مملکت که مالک قسمت عمده از خالصجات انتقالی و اراضی موقوفه و املاک شخصی می باشند زراعت تریاک دارند. هر گونه اقدامی که در حکم مداخله در عمل محصول تریاک و تیاری و صدور آن باشد مخالفت این طبقات را جلب می نماید و این مخالفت روی تشکیلات منظمی جریان می یابد و موفقیت آن ها به این دسته بندی نه تنها منافع شخصی آنها است بلکه عامل عمده موفقیتشان این است که طبقات مزبور نظر به معلوماتی که از وضعیت مملکت دارند واقف و آگاه هستند که اگر کار تریاک محدود به قیودی گردد سرمایه و کارگرانی که حالیه منحصراً در کار تریاک است در آتیه از بین خواهد رفت و مایه خرابی و تباهی آنها خواهد گشت.
بنا براین تنها علاج برای در هم شکستن این مخالفت ها آن است که برای سرمایه و کارگرانی که حالیه دخیل در امر تریاک هستند موارد و مصارف دیگری پیدا کرد که از حیث فائده و انتفاع با تریاک برابر باشد والا مخالفت تجار که بوسیله اتحادیه ها نفوذ فوق العاده در تمام بازارها دارند به ظهور خواهد پیوست همچنین مخالفت علماء که در تمام زندگانی مردم نفوذ سیاسی و روحانی آنها به درجه ایست که فهم آن برای ملل مغرب مشکل است و مخالفت ملاکین که از یک طرف اختیار رعیت در دست آنها بوده و از طرف دیگر در پارلمان نفوذ کلی دارند.
علاوه بر مشکلات سابق الذکر اشکال دیگر این است که افق فکر ملاک بقدری محدود است که جز قسمتهای ابتدائی قضایای اقتصادی را نمی فهمند و طبقات دهاقین بواسطه بی سوادی نسبت به زندگانی و مؤسسات دیرینه خود متعصب بوده از هرگونه تغییری در طرز زندگانی خود وحشت دارند .باید دانست که وعده دادن به آنها که پس از موقوف شدن زراعت تریاک با شما فلان مساعدت خواهد شد نیز بی ثمر است زیرا ایرانی ها دیر زمانی است مورد استفاده بی رحمانه دیگران واقع شده و تجربیات تلخ و ناگواری که داشته اند بآنها حق می دهد نه تنها نسبت به پیشنهادات دولت خود مطمئن نباشند بلکه اطمینانات و مواعید دول و ملل خارجی را که تا بحال در ایران منافع داشته اند تهی و بی اساس دانند علاوه بر مراتب فوق نکته اساسی دیگر نیز در این جا است که باید رعایت گردد و آن اینست که محال تریاک خیز غالباً در ولایاتی است که درظرف قرون اخبر تازه تحت نفوذ دولت مرکزی در آمده است.
سردار سپه پیوسته در استقرار امنیت و خلع سلاح عشایر و ایلات پیشرفت حاصل می نمایند معهذا چند سال طول خواهد کشید که معظم له این پروگرام خود را کاملاً بموقع اجرا گذارد و سلطه و اقتدار دولت مرکزی را آن طور که انتظار می رود در تمام اسقاع و اقطار ملکت مستقر دارد و تا آن زمان نرسیده بعضی از نقاط تریاک خیز ملکت مثل صفحاتی که مسکن عشایر عرب و فارس و الوار لرستان و ایلات خراسان است ممکن نیست تحت کنترل درآید. بدیهی است هر گونه فشاری در مسئله تریاک به ایران وارد آید برای این مقصود خواهد بود که حمل و نقل ادویه سمیه را تحت کنترل بین المللی در آورد نه اینکه دولت و ملت ایران را دچار تضییقات بیهوده و عبثی نماید .هرگاه اقدامات و قیودی که برای تمدید تریاک در نظر گرفته می شود قبلاً مورد مطالعه واقع نشده با روح عدالت و انصاف اجرا نگردد نه تنها مفید واقع نخواهد شد بلکه برای این مقصود مضر خواهد بود.
چنانکه در فوق ذکر شد فقط زمزمه محدود شدن حمل تریاک ایران در جهازات انگلیسی به تریاک های مجاز سبب شد بعضی در فکر تأسیس کارخانه مرفین سازی برآیند اگرچه این پیشنهادات فورا رد شد لیکن این مسئله بخوبی اخلاق تجار تریاک را روشن می نماید". نماد ماهیت جنجالی سیاست تریاک، حتی قبل از مدرنیزاسیون پهلوی، شورش مردم اصفهان بود که در مجتمع تلگراف شهر در سال 1923 آتش آن به پا شد، که در عرض چند روز، اگر نگوییم چند ساعت، به تظاهرات هفت هزار نفری کامل علیه تلاش‌های دولت مرکزی برای به دست گرفتن کنترل کامل تریاک، با کنترل شدید تولید مالیات، تبدیل شد. در این اعتراضات ده ها نفر از روحانیون نیز شرکت کردند، به ویژه به این دلیل که بخش قابل توجهی از اراضی (اوقاف مذهبی) در جنوب غرب ایران با خشخاش کشت می شد.
تریاک، به این ترتیب، منبع حیاتی سرمایه بود، که تولیدکنندگان خشخاش (یا بهتر است، بگوییم تجار و حامیان سرمایه دار آنها) را به ثروتمندترین طبقه تبدیل کرد. به ناچار، این امر به اقتصاد قاچاق با ابعاد وسیع منجر شد، که در سطح جهانی مشابه‌های کمی داشت و بازار را در انتهای و بالای آن، به ترتیب تاجران خرده پا در بسیاری از بنادر که بوشهر را به ولادی وستوک متصل میکردند، و داروخانه های قانونی که از تریاک ایرانی «به دلیل کیفیت بالای مرفین» استفاده میکردند، تامین می‌کرد. بنظر می آید انباشت آغازین سرمایه در نیمه اول قرن بیستم در میان طبقه محدودی از مالکان ایرانی ممکن است به دلیل تولید تریاک رخ داده باشد.
ساز و کار و مقاصد صادراتی تریاک
تریاک ایران را برای صادرات در قوطی میکردند و هر قوطی دارای 140 چونه 100 مثقالی بود بنابراین هر قوطی معادل 22 من تبریز می گردید. در بازارهای خارجی تریاک نفیس ایرانی 12 تا 13 درصد مرفین داشت. مثلا مرفین تریاک اصفهان کم و حدود 7 و نیم تا 8 درصد بود. در بازار لندن تجار طالب تریاکی بودند که حداقل 11 و نیم تا 12 درصد مرفین داشته باشد. اما در بازار چین به این مسئله چندان اهمیتی نمی دادند. چینی ها بیشتر طالب تریاک کرمانشاه بودند که معطر و تند و قوی بود و معادل 7 و نیم درصد مرفین داشت.
این تریاک در مناطق هرسین، دینور، سر فیروزآباد و حوالی کرمانشاه کشت می گردید. تریاک لرستان به تریاک دیم معروف بود و جنس مرغوبی محسوب می شد و در اختیار سران کاکاوند و سایر عشایر لک آن را بعمل می آوردند. تریاک خالص ایران در سال 1318منی تبریز به 17 تومان بفروش می رفته است و صادرات آن بین 74 تا 87 هزار من تبریز در نوسان بوده است. بهترین تریاک ایرانی برای ساختن مرفین یا جوهر تریاک به لندن می رفت. تریاک ایران به مدت 7 سال بر تریاک عثمانی در بازار چین و اروپا سیطره داشت و سالیان دراز رقیب تریاک هندی بود.
اصفهان اول نقطه ای بود که به لندن و چین تریاک صادر نمود.در دهه‌های اول قرن بیستم، از میان ۸۰ هزار نفر جمعیت اصفهان، حدود یک چهارم آن به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم از طریق اقتصاد تریاک تأمین معاش می‌شدند. جلوی مغازه ها این ماده مخدر را با تابلوهایی به این صورت تبلیغ می کرد که «اینجا بهترین تریاک شیرازی و اصفهانی فروخته می شود.تحقیقات استفانی کرونین، نشان می‌دهد که در فصل تیغ زدن گرز خشخاش عمله ها بسیاری از نقاط دور و نزدیک، واردمناطق کشت تریاک میشوند. این عمله ها بجا ی مزد عمل خود شیره تریاک دریافت می نمودند و در مناطق خاصی از کشور، تریاک حتی در مواقع بی‌ثباتی سیاسی به پول محلی تبدیل شده بود و زمانی که دولت در کنار نوسازی ارتش و بوروکراسی تلاش خود را برای کنترل اقتصاد تریاک افزایش داد، نتیجه آن این بود که تعداد زیادی از واسطه‌ها و ذینفعان این اقتصاد بیکار ماندند یا درآمدهایشان کاهش چشمگیری یافت.
بنابراین قابل قبول است که فکر کنیم بسیاری از این دسته‌ها با انجمن‌های گسترده قاچاقچیان که از آن زمان اقتصاد غیررسمی را غنی کرده بودند، متحد شدند. از طرفی خطر «شهرت اخلاقی» و «انزوای اخلاقی» سیاستگذاران ایرانی را مجبور به همکاری با رژیم بین المللی کنترل مواد مخدر کرد. برای اولین بار در تاریخ ایران، جرم قاچاق نیز در قانون جدید گنجانده شد. گزارش شده است که بین اواخر دهه 1920 و اوایل دهه 1930، بیش از 10000 قاچاقچی در سال دستگیر می شدند و این امر باعث شد تا دولت اذعان کند که میزان تریاک تعداد افرادی که تریاک قاچاق می کردند بیشتر از تریاک دولتی است. با این حال، همانطور که ذکر آن رفت، هیئت ایرانی در هنگام امضای کنوانسیون ژنو در مورد کنترل تریاک (1925)، یک توافق دیپلماتیک به موازات اطلاعات آماری در مورد تولید و تجارت تریاک را که احصا نموده بود، ارائه کرد و ملاحظات خود را در مورد موضوع کلیدی صدور گواهینامه و محدودیت صادرات به کشورهایی که تجارت تریاک در آنها غیرقانونی بود، حفظ کرد. اما قاچاق بعنوان واقعیتی تاریخی بیش از پیش رونق گرفت.
جنبش لغو انحصار تریاک در بین عشایر فارس
آغاز انحصارات دولتى برمحصولات کشاورزى بویژه تریاک، نه تنها ضربه سختى به کشاورزان روستایى وارد آورد، بلکه به تعداد زیادى از مغازه‌داران کوچک و دست‌فروشانى که وابسته به تجارت تریاک بودند نیز ضرر و زیان وارد کرد. گسترش نفرت از انحصار تریاک، عامل بسیار مهمى، هم در سقوط اقتدار حکومت در نواحى شرقى استان فارس و هم در وحدت بخشیدن به جمعیت‌هاى ناهمگون منطقه علیه رژیم تهران بود.
اگر چه سنگینى نبرد بر دوش عناصر چادرنشین، از جمله بهارلوها بود، اما آنها، هم از سوى گروه‌هاى چادرنشین غیر خمسه‌اى و هم از سوى کشاورزان به طور فعالى حمایت مى‌شدند. هنگامى که بهارلوها علیه حکومت به پا خاستند، اتحاد و همراهی طوایف غیر خمسه‌اى لار و سر کوه و جمعیت‌هاى یکجانشین در نواحى داراب و فارس را نیز به همراه داشتند.
بسیارى از کشاورزان شرق فارس که در اصل خمسه‌اى بودند و منطقه آنها بزرگ‌ترین مرکز تولید تریاک در فارس بود، حمایت کاملى را از قیام بهارلوهایى به عمل آوردند که آشکارا اعتراضات آنان را نیز به زبان مى‌آوردند. در فروردین 1929 بهارلوها شهر و ناحیه داراب را متصرف شدند. مأموران حکومتى را از آنجا بیرون راندند و انبارهاى تریاک را تصاحب کردند. آنان موجودى انبار تریاک را بعد از برداشتن ده درصد؛ یعنى معادل سهم مالیات حکومت، به کشاورزان برگرداندند. در جنوب فارس نیز تحمیل نظم نوین، ناآرامى را در میان جمعیت‌هاى یک جانشین ایلى ایجاد کرده بود. براى نمونه، مهدى سرخى که رهبرى گروهى از راهزنان را به عهده داشت، ناآرامى‌هایى را به‌وجود آورد.
مهدى سرخى، زمین‌دارى کوچک و خانِ طایفه کوچک سرخى و متحد قشقایى‌ها، نیمه چادرنشین و به شدت با کشت و کار تریاک درگیر بود. با بازگشت گسترده راه‌زنى در اواسط دهه 1300/1920م به‌عنوان راهبرد مخالفت روستایى، مهدى که به واسطه ظلم مقامات محلى براى یاغى شدن تحریک شده بود از 1305/1926م به این طرف تعداد زیادى از ناراضیان، هم از سرخه‌اى‌ها و هم از بسیارى از طوایف کوچک قشقایى را به دور خودش جمع کرد. اعمال انحصار تریاک در سال 1307/1928م مهدى را از یک یاغى، به رهبر جنبش روستایى، یعنى گسترده‌ترین مقاومتى که در برابر انحصار در میان کشاورزان یکجانشین سراسر فارس به‌وجود آمده بود، تبدیل کرد. او و طایفه کوچک سرخى به‌طور فعالانه‌اى در قیام قشقایى‌ها شرکت داشتند. از سوى دیگر، قیام بختیارى‌ها بار دیگر به طور آشکارا تشابه علایق بین روستاییان و ایلات چادرنشین را با راهزنان اطرافشان نشان داد.
براى نمونه، در تیر ماه شخصى به نام خیبر، رهبر یکى از بزرگ‌ترین دسته‌هاى راه‌زن، به همراه دویست نفر بختیارى، روستاى طاقون را در 17 کیلومترى غرب قمشه در جاده اصفهان ـ شیراز تصرف کرد. او سپس همانند بهارلوها در داراب، انبار تریاک حکومت را گشود و سهم ده درصدى حکومت را برداشت و مابقى را به روستاییان برگرداند و رسید دریافت کرد. اگر چه قیام‌هاى ایلات در تابستان 1308/1929م به سرعت کمرنگ شدند، اما راه‌زنى در مقیاسى کمتر، پدیده‌اى رایج براى مقاومت در سراسر جنوب ایران، حتى در طول دهه بعد بود. در سال 1307/1928م مرحله‌اى از رکود اقتصادى عمومى، سراسر جنوب را فراگرفت.
اعمال انحصار تریاک در شهریور و مهر 1307/ سپتامبر 1928 در شهرها بیشتر یا خیلى بیشتر از نواحى روستایى، سبب اعتراضات گسترده‌ترى در میان بخش‌هاى وسیعى از مردمى که نگران تهدید جدى وسایل امرار معاششان بودند، شده بود. میلسپو، رئیس اداره کل مالیه، برآورد کرده بود که دست‌کم یک چهارم از تمام جمعیت شهر اصفهان به‌طور گسترده‌اى به تجارت تریاک وابسته بودند. عناصر تجارت تریاک، شامل دست فروش تریاک، دلال‌ها، تجار بازار، نمایندگى و تجار صادر کننده، کارگران بسته‌بندى، باربران، بافورسازان، سازندگان و مصرف کنندگانِ تریاک، همه آنها خودشان را به‌وسیله تمرکز در ساختار انحصار ذاتى دولتى، تهدید شده یافته بودند.
تریاک در مناسبات تجاری ایران و ژاپن
از همان نخستین روزهای آغاز روابط، ایران با ژاپن محصول تریاک ایران در کانون توجه و علاقه شرکتهای تجاری ژاپنی بود. از مواد توافق شده با شرکت تجاری ایران و ژاپن در سال 1316 صادرات حداقل پانصد صندوق تریاک ایران با جوهر ده و نیم بوده و این از تعهدات شرکت بود. درعین حال دولت ایران نیز قبول می نمود که شرکت را برای فروش تریاک ایران به سمت وکلاء انحصاری خود در ژاپن و مستعمرات و ممالک تحت الحمایه ژاپن و مملکت منچوکو برای مدت یکسال از تاریخ این قرارداد تضمین نماید. با توجه به مرغوبیت تریاک ایران، ژاپن یکی از مشتریان اصلی این محصول بود و برای خرید آن، چندین قرارداد با شرکت سهامی انحصار صدور تریا ک ایران منعقد کرد. تریاک از محصولاتی بود که برای تجار و شرکت های ژاپنی جاذبه و سود زیادی داشت.
تریاک در بحبوهه اشغال ایران توسط انگلیس و شوروی
رضاشاه خود یک مصرف‌کننده همیشگی تریاک بود، گرچه روایت های افسانه ای از تریاک کشیدن او بیان می‌شود که او دو بار در روز روی پاهایش بطور ایستاده تریاک می‌کشید، برخلاف شاهان صفوی و قجری که به پهلو دراز می‌کشیدند و به شعر، گفتگو و خیال‌پردازی مشغول بودند، شاه جدید، بدون از دست دادن هوشیاری ذهنی و استقامت بدنی خود از تریاک استفاده می کرد، میتوان این قصه ها را بگونه ای نو تفسیر کرد.
کشیدن تریاک در واقع به عنوان عادتی تلقی می شد که در ساخت ایران مدرن جای چندانی ندارد و بجای تدخین آن، باید به بساط داروسازان و عمل داروسازان، علم مدرن و پزشکی غربی رهنمون و جایگزین شود.
بنابر سنت نوسازی، محدودیت‌ها در مورد تریاک اعمال شد. رضاشاه استفاده از تریاک را برای کسانی که در ارتش و بوروکراسی بودند ممنوع کرد. با این وجود، ظاهراً مجلس خود سالنی داشت که در آن نمایندگان می توانستند اعصاب خود را راحت کنند و در مورد مسائل نگران کننده در مورد لوله های طلایی تریاک بحث نمایند. این نمای صریح زندگی با تریاک بود، در سال 1928 دولت قانون محدودیت تریاک را تصویب کرد که کشت تریاک را تنها پس از صدور گواهینامه دولتی از طریق سازمان دولتی تریاک مشروع می کرد.
این سازمان بر کلیه صادرات تریاک مطابق توافق نامه ژنو 1925 نظارت داشت. همراه با وزارت دارایی، پسماندهای تریاک موسوم به سوخته را از اماکن عمومی جمع آوری و فروش ته مانده تریاک شیره را به شیره کش خانه مدیریت می کرد. این ایده که دولت مشتاق خرید باقیمانده تریاک یا سوخته بود، به طور غیرمستقیم به تغییر الگوی مصرف موسوم به تریاک خوری سنتی - که از زمان های بسیار قدیم در ایران رایج بود- کمک کرد، این الگو در اواخر قرن بیستم تحت تأثیر فرهنگ تریاک چینی شکل گرفت. این تغییرات در سیاست‌های دولتی تأثیر پایداری بر مصرف مواد مخدر در دهه‌های بعد داشت.
فهرست دست اندرکاران اقتصاد تریاک در ایران به زمین داران، کشاورزان و قاچاقچیان محدود نمی شد. کارگران، بازرگانان کمیسیون و صادرات، دلالان، کارگزاران بازار، رؤسا، منشی ها، دستفروشان، بسته بندان، باربران، نجاران، مسگران، خرده فروشان سیاسیون و سوداگران بخشی از این زنجیره تامین بودند. در زمان برداشت محصول، آنها اغلب با انبوهی از دراویش، قصه گوها، نوازندگان، صاحبان حیوانات نمایش و کلی صنعت سرگرمی همراهی می کردند، به نشانه قدردانی، شیره تریاک ممتاز داده می شد. در کنار شبکه‌های بین‌المللی قاچاق، اقتصاد تریاک زندگی اجتماعی خود را به وجود آورد، زندگی‌ای که در آن، تا دوران پهلوی، حضور دولت به صورت یک شریک باقی ماند. با ایجاد انحصار تریاک، دولت ملزم شد که تمام تریاک تولید شده در محل در انبارهای دولتی ذخیره شود که توسط مقامات دولتی اداره می شد.
با این حال، بسیاری از شیره تریاک هرگز به این مکان‌ها نمی‌رسید یا، زمانی که واقعاً به آنها رسید، این کار را فقط به قیمت اسمی انجام می‌داد، با مقادیر بسیار پایین‌تر از تولید واقعی. در روستاها دهقانان، تریاک فله ای را که در طول دوره برداشت مخفی می کردند، با قیمت بالاتری به قاچاقچیان فروخته می شد و آنها با نرخ های بالاتر به خارج از کشور می فروختند.
به دستور نیروهای متفقین و با اشغال ایران توسط انگلیس و شوروی، شاه در سال 1941 به تبعید فرستاده شد. در اوایل همان سال، دولت در اقدامی پوپولیستی، تولید تریاک را در بیست و دو منطقه – به استثنای اصفهان - ممنوع کرد، اقدامی که برای ایران عواقب شدیدی را در پی داشت. در واقع، این ممنوعیت یک شکست کامل بود.
کشاورزان در این مناطق با فروش تریاک خود به قیمت بسیار ارزان اعتراض کردند تا ذخایر خود را خالی کنند، به طوری که دولت مجبور شد برای پر کردن مجدد مخزن ملی تریاک که یک سرمایه استراتژیک در دوره های درگیری است، دوباره اجازه کشت بدهد. انعطاف‌پذیری و تاکتیک‌های کشاورزان به خوبی نمونه‌ای از تأثیری است که کشاورزان می‌توانستند بر سیاستگذاران داشته باشند. با این حال، پیامدهای سرپیچی آنها برای اقتصاد ملی فاجعه بار بود. قیمت ارزان همراه با تلقی از تریاک به عنوان یک منبع ضروری برای تسکین درد و محافظت در برابر بیماری ها، تعداد زیادی از ایرانیان را به مصرف آن و در برخی موارد به راه اندازی کارخانه-فروشگاه های کوچک مواد افیونی برای پختن و فروش باقیمانده تریاک و سوخته تریاک برانگیخت. با راه‌اندازی این کارخانه‌های کوچک پخت تریاک و تولید شیره، مشتقات تریاک در میان طبقه کارگر محبوبیت پیدا کرد. شیره که نسبت به تریاک مضرتر و اعتیادآورتر است، با محتوای مورفین بالاتر، مورد توجه تریاکی های با سابقه طولانی مدت بود.
این شیره که عمدتاً توسط مردان طبقه کارگر در خانه‌های خاص کشیده میشد، انگ بیشتری داشت و اغلب شیره کش خانه ها را با فاحشه خانه‌ها در روایت‌های اخلاقی عمومی مقایسه میکردند. جالب توجه است که این مکان‌ها دارالعلاج نامیده می‌شدند، اصطلاح عربی برای «درمانگاه» یا «محل درمان»، که به جدایی‌ناپذیری تفریحات و خود درمانی در مصرف مواد افیونی در این دوره اشاره دارد. تنها در تهران بیش از صد شیره کش خانه در سطح شهر از جنوب تا شمال پراکنده بود. اما استفاده گسترده از تریاک و شیره در طول اشغال متفقین (1941-1946) به دلیل شرایط ناآرامی که بیشتر مردم در آن زندگی می کردند، به ویژه در مناطق مرکزی و شمالی به اوج خود رسید.
بیشتر بخوانید:
